Bumin Kağan
Bumin Kağan (Eski Türkçe: 𐰉𐰆𐰢𐰣:𐰴𐰍𐰣, Bumïn Kagan[1]) veya İllig Kağan (伊利可汗, Pinyin: yīlì kěhàn, Wade-Giles: i-li k'o-han), Türk adıyla kurulmuş ilk devlet olan ilk Göktürk Kağanlığı'nın (MS 552) kurucusudur.[2]
| Bumin Kağan Eski Türkçe: 𐰉𐰆𐰢𐰣:𐰴𐰍𐰣 Çince: 伊利可汗 | |
|---|---|
| Göktürk Kağanlığı'nın I. kağanı İllig Kağan | |
| Hüküm süresi | Haziran 552 – Mart 553 |
| Sonra gelen | İssik Kağan |
| Doğum | 490 |
| Ölüm | Mart 553 Suyab |
| Eş(ler)i | Çangle |
| Çocuk(lar)ı | İssik Kağan Mukan Kağan Taspar Kağan Böri Kağan |
| Hanedan | Aşina |
| Babası | Aşina Tuvu |
| Dini | Tengricilik |
Yaşamı
değiştirBumin, Cücenlerin (Juan Juan) egemenliği altında,[3] kimi araştırmacılara göre federatif bir surette yaşayan[4][5] Türk grubun reisiydi. Bilahare Tumen ("土門" / "土门", "onbin başı") unvanı verilmiştir. Çin'de 534 yılında hüküm sürmeye başlayan Batı Vey Hanedanı (Tabgaç) devleti[6] nin sınırlarını istila edip yağmalamış[7] ve henüz Çin'le hiç temas olmadığı 542 yılında[8] Sarı Irmak yakınlarında görünmüştür.[9]
545 yılında Batı Vey başbakanı Yü-wen T'ai'nin ticarî ilişkiler başlatmak için Chiu-ch'üanlı bir Soğd olan An No-P'an-t'o (An Nuopanto, Nanai-Banda, aslen Buharalı[10])'yu elçi olarak göndermesiyle[11][12] Batı Vey ile ilk temas kurulmuş oldu.[13][14] Ertesi yıl Bumin Batı Vey'e elçi gönderip haraç olarak eşyalar verdi.[15][16]
546 yılında Cücenlere karşı çıkmış olan Tielelerin (ya da Töleslerin) ayaklanmasını bastırdı ve onları itaat altına aldı.[17] Cücen kağanının kızıyla evlenme talebinde bulundu. Ancak, Çin kronik kitaplarına göre Cücen kağanı A-na-kuei (Anahuan), Bumin'e elçi göndererek Senin gibi demirci bir kölem benim kızımı hangi cesaret ve cür'etle nasıl isteyebilir?[18] sözünü iletti. Böylece bu isteği kabaca reddedildi.[5][19] Bumin öfkelenip elçisini öldürdü.Tarihsel Çin kaynaklarından aktarılan bu ifade üzerine Göktürkler'in Cücenlerin egemenliği altında çalışan "demirci köleler" (鍛奴, Pinyin: duànnú, Wade-Giles: tuan-nu)[20][21][22][23] olarak aktarılmaktadır. Kimi araştırmacılar bunun Cücen'in kölelik sistemiyle ilişkilendirmiştir.[24] Kimi araştırmacılar bunun Cücen toplumuna has 'vassallık' sistemi olabileceğini iddia etmiştir.[25] Denis Sinor'a göre, A-na-kuei'nin bu kibirli ifadesi Türklerin demircilik sanatlarında uzmanlaşmış olduğunu göstermek için yeterli kanıttır.[13][26]
Bumin bu olay üzerine Cücenlerle tüm irtibatını derhal kesti.[27] Bazı kaynaklarda Bumin'in Cücen hükümdarının kızını böyle bir cevap alacağını bildiği için bilerek istediği ve bunu savaş nedeni sayacağı iddia edilmektedir. Ayrıca henüz erken olduğunu düşünerek vassalmış gibi görünmek için demirden boyunduruğu Cücen hükümdarına göndermiş olduğu söylenmektedir.[28][29]
Kağan oluşu
değiştirHaziran 551'de Prenses Changle ile evlenmek suretiyle Batı Vey Hanedanlığı ile akrabalık kurdu. Ocak 552'de Huai-huang ("Altı Kasaba"nın biri, bugünkü Ho-pei eyaleti chang-pei ili)'ın kuzeyinde Cücenlere ağır ve ani bir darbe vurarak bu devleti ortadan kaldırdı. Cücen Kağanı A-na-kuei intihar etti.[5][15] Böylece Bumin, uzun süre bağlı kaldıkları bu federasyonu çökertti ve Ötüken merkezli Göktürk Kağanlığı'nı kurdu.[19]
Bumin bu büyük başarıları üzerine üzerine "İllig Kağan(Devlet sahibi kağan)" unvanı aldı. Devletinin batı kanadının yönetimini ve genişletilmesi işini küçük kardeşi İstemi Yabgu'ya verdi. İstemi göreceli olarak Bumin'in egemenliğine tabi idi. Bağımsız devleti kurduğu yıl (552) ya da 553'te öldüğü düşünülmektedir.[30] Yerine oğlu İssik Kağan (Keluo / K'o-lo) geçti. Ertesi yıl İssik Kağan hayatını kaybedince yerine Mukan Kağan geçmiştir.[19][31][32]
Kül Tigin yazıtları
değiştirMoğolistan'da Orhun nehri yakınlarında bulunan Kül Tigin Yazıtı'nın doğu yüzünde; "Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş, düzenleyi vermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu salarak dört taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda Demir Kapı'ya kadar kondurmuş. İkisi arasında pek teşkilâtsız Göktürk öylece oturuyormuş." şeklinde Bumin Kağan'dan bahsedilmektedir.[33][34]
Soyu
değiştir| Yizhi Nişidu 伊質泥師都 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Neduliu Şad 訥都六設 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Aşina 阿史 那 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Axian Şad 阿賢設 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Aşina Tuvu (Uluġ Yabġu) 吐務 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bumın Ķaġan      伊利可汗 βγwmyn γ’γ’n (552) | İştemi Yabġu Ķaġan    室點密 Σιλζίβουλοσ (552 – 576) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Taspar Kağan 他鉢可汗 t’sp’r γ’γ’n (572 – 581) | Aşina Kutou 庫頭 | İssik Ķaġan 乙息記可汗 (552 – 553) | Buķan Ķaġan 木杆可汗 mwx’n x’γ’n Βώχανος (553 – 572) | Mahan Tigin | Rudan Ķaġan 褥但可 汗 | Türk Şad Τούρξαθος | Tardu Ķaġan 達頭可汗 Ταρδου (576 – 603) | Kakim | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Maġa Umna Ķaġan 菴羅 mγ’ wmn’ x’γ’n | Işbara Ķaġan 沙鉢略可汗 nw’’r x’γ’n (581 – 587) | Baga Ķaġan 莫賀可汗 (587 – 588) | Töremen Apa Ķaġan 大羅便 Τουρούμ (581 – 587) | İmparatoriçe Aşina 阿史那皇后 | Yaŋsu Tigin 鞅素特勤 | Böri Ķaġan 步離可汗 | Tu-lu | Külüg Sibir 莫賀咄可汗 (628 – 631) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Turan Ķaġan 都藍可汗 (588 – 599) | Kimin Ķaġan 启民可汗 Τουλδίχ (599 – 609) | Bağaşa Tulu Ķaġan 阿史那泥孰 (633 – 634) | Baga Şad 莫賀設 | Poşi Tigin 婆實特勤 | Niri Ķaġan 泥利可汗 nry x’γ’n (595 – 603) | Şikoey Ķaġan 射匱可汗 (611 – 618) | Tong Yabġu Ķaġan 統葉護可汗 (618 – 628) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Sibir Ķaġan 始畢可汗 (609 – 619) | Çula Ķaġan 處羅可汗/处罗可汗 (619 – 620) | İllig Ķaġan 頡利可汗 (620 – 630) | Yanto Şad | Böri Şad 步利設 | Çurı Ķaġan 處羅可汗 cwry x’γ’n (604 – 611) | İrbis Bolun Yabġu 肆葉護可汗 (631 – 633) | Tarduš Şad 呾度設 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Tölis Ķaġan 突利可汗 | Aşina Chieh-she-shuai 阿史那結社爾 | 奧射設 郁射設 | Tie-luo-chih 疊羅支 | Aşina Po-luo-men 阿史那婆羅門 | Yukuk Şad 欲谷設 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 賀邏鶻 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kaynakça
değiştir- ^ "Kultegin's Memorial Complex, TÜRİK BITIG". 18 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2010.
- ^ "pdfdergi" (PDF). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ M. Çağatay Uluçay, Tarih ansiklopedisi: ilk ve orta dereceli okullar için, Bateş yayınları, 1979, s.165.
- ^ A. Taşağıl, Gök-Türkler, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, cilt:1, s.16-18.
- ^ a b c Melek Tekin, Türk tarihi ansiklopedisi, Milliyet Yayınları, 1991.
- ^ "A History of Russia, Central Asia and Mongolia".
- ^ Chou Kitabı, Vol. 27, Çince: 每歲河冰合後，突厥即來寇掠, Türkçe: her yıl Sarı Nehir buzlanınca Türkler hemen istila gelir ve yağmalarlar
- ^ Kahar Barat, The Uygur-Turkic biography of the seventh-century Chinese Buddhist Pilgrim Xuanzang, ninth and tenth chapters, Indiana University, Research Institute for Inner Asian Studies, 2000, ISBN 978-0-933070-46-2, p. 313. where they had no Chinese contact at all. 13 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- ^ Kafesoğlu, İbrahim (1977). Türk Milli Kültürü. Ayyıldız Matbaası. s. 79.
- ^ Shing Müller, "Sogdian in China um 600 n. Chr. Archäologische Zeugnisse eines Lebens zwischen Assimilation und Identitätsbewahrung", NOAG, Vol. 183-184, 2008. p. 123. 7 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Almanca)
- ^ Ssu-ma Kuang, Tzu chih t'ung chien, Cilt 159 (Çince)
- ^ "Essays on Tʻang Society: The Interplay of Social, Political and Economic Forces".
- ^ a b Denis Sinor, Inner Asia: history-civilization-languages : a syllabus, Routledge, 1997, ISBN 978-0-7007-0380-7, p. 26. Contacts had already begun in 545 A.D. between the so-called "blacksmith-slave" Türk and certain of the small petty kingdom of north China,
- ^ John Curtis Perry, Bardwell L. Smith, Essays on T'ang society: the interplay of social, political and economic forces, Brill Archive, 1976, p. 66. 13 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- ^ a b Chou Kitabı Cilt 50.
- ^ Kuzey Tarihi, Cilt 99.
- ^ A.Taşağıl:Gök-Türkler Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek kurumu, cilt:1, s. 16-18.
- ^ Türkoğlu Gök Alp, Sınırlandırılmış Türk tarihi, Sevinç Matbaası, 1976, s. 125. 11 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b c Meydan Larousse, Büyük Lügat ve Ansiklopedi, "Göktürkler" maddesi, cilt:8.
- ^ 馬長壽, 《突厥人和突厥汗國》, 上海人民出版社, 1957, Ma Zhangshou, Tujue ve Tujue Kağanlığı, s. 10-11, "鍛奴"的突厥部落集团 "Demirci Köle" Türk Kabile Grubu, 突厥的鍛工主耍是以奴隸的身分爲柔然奴隸主汗庭服務的 Türk demircinin büyük bir çoğunluğu köle sıfatıyla Cücen Kağanı'nın sarayına hizmet etmekteydi.) (Çince)
- ^ 陳豐祥, 余英時, 《中國通史》, 五南圖書出版股份有限公司, 2002, ISBN 978-957-11-2881-8, p. 155 (因突厥人工於鍛鐵,故世為柔然「鍛奴」。(Tujueler demir dövmeyi işlediler, o yüzden Cucenler için "demirci köle" oldu) (Çince)
- ^ Gao Yang, "The Origin of the Turks and the Turkish Khanate", X. Türk Tarih Kongresi: Ankara 22 - 26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler, V. Cilt, Türk Tarih Kurumu, 1991, s. 731. 11 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- ^ Burhan Oğuz, Türkiye halkının kültür kökenleri: Giriş, beslenme teknikleri, İstanbul Matbaası, 1976, p. 147. «Demirci köle» olmaktan kurtulup reisleri Bumin'e 11 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Türkçe)
- ^ 林擀, 《突厥史/中国古代北方民族史丛书》, 内蒙古人民出版社, (Lingan, Tujue Tarihi / Çin Eski Cağ Kuzey Halklar Tarihi Serisi, İç Moğolistan Halk Yayınları) 1988, p. 24. 同时·由于突肤原先是柔然奴隶主政权的种族奴隶 13 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Larry W. Moses, "Relations with the Inner Asian Barbarian", ed. John Curtis Perry, Bardwell L. Smith, Essays on Tʻang society: the interplay of social, political and economic forces, Brill Archive, 1976, ISBN 978-90-04-04761-7, p. 65. Slave' probably meant vassalage to the Juan Juan confederation of Mongolia, whom they served in battle by providing iron weapons, and also marching with qaghan's armies. 17 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- ^ Denis Sinor, ibid, p. 101. Beyond A-na-kui's disdainful referance to his "blaksmith slaves" there is ample evidence ot show that the Türks were indeed specializing in metallurgy, though it is difficult to establish whether they were miners or rather blacksmiths. 3 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- ^ Christopher I. Beckwith, Empires of the Silk Road: a history of Central Eurasia from the Bronze Age to the present, Princeton University Press, 2009, ISBN 978-0-691-13589-2, s.9. (You are my blacksmith slave. How dare you utter these words?)
- ^ "ERGENEKON : Şor Türkleri". 23 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2010.
- ^ "TURKKAGANBLGE" (PDF).[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "The History of the Mongol Conquests". 9 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2010.
- ^ Hasan Celal Güzel, Ali Birinci, Genel Türk Tarihi, cilt 1, Yeni Türkiye, 2002.
- ^ İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ayyıldız matbaası, Ankara, 1977, s.78-80.
- ^ "Kül Tigin Yazıtı Çevirisi (Okuma Metni)". 27 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2010.
- ^ "Islamic Central Asia: An Anthology of Historical Sources". 5 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2010.