El filibusterismo: Pagkakaiba sa mga binago

| image = [[Talaksan:First page of El filibusterismo manuscript.jpg|200px]]

Ang nobelang '''''El filibusterismo''''' (literal na "Ang [[Pilibusterismo]]") o '''''Ang Paghahari ng Kasakiman'''''<ref name=GutenbergCharlesDerbyshire>[http://www.gutenberg.org/etext/10676 El filibusterismo/The Reign of Greed ni Jose Rizal], salin ni Charles Derbyshire, Project Gutenberg, Gutenberg.org</ref> ay ang pangalawang nobelang isinulat ng pambansang bayani ng [[Pilipinas]] na si [[JoseJosé Rizal]], na kaniyang buong pusong inialay sa tatlong paring martir na lalong kilala sa bansag na [[Gomburza]] o Gomez, Burgos, at Zamora.<ref>{{cite web | last = | first = | title = Pinag-alayan ni Rizal | url = http://www.joserizal.ph/fi02.html | accessdate = 2008-06-29}}</ref> Ito ang karugtong o sequelsikwel sa ''[[Noli Me Tangere]]'' at tulad sa ''Noli'', nagdanas si Rizal ng hiraphírap habang sinusulat ito at,<ref>{{cite web | last = | first = | title = Nagdana si Rizal ng hirap | url = http://www.joserizal.ph/fi02.html | accessdate = 2008-06-29}}</ref> tulad din nito, nakasulat ito sa [[Wikang Kastila|Kastila]]. Sinimulan niya ang akda noong Oktubre ng [[1887]] habang nagpapraktis ng medisina sa [[Calamba, Laguna|Calamba]].

Sa [[Greater London|LondonLondres]], noong [[1888]], gumawa siya ng maraming pagbabago sa ''plot''banghay at pinagbuti niya ang ilang mga kabanata. Ipinagpatuloy ni Rizal ang pagtatrabaho sa kaniyang manuskrito habang naninirahan sa [[Lungsod ng Paris|Paris]], [[Lungsod ng Madrid|Madrid]], at [[Lungsod ng Brussel|BrusselBruselas]], at nakompleto niya ito noong [[29 Marso 29]], [[1891]], sa [[Lungsod ng Biarritz|Biarritz]]. Inilathala ito sa taon ringding iyon sa [[Lungsod ng Gent|GentGante]]. Isang nagngangalang [[Valentin Ventura]] na isa niyang kaibigan ang nagpahiram ng [[pera]] sa kanya upang maipalimbag at mailathala ng maayos ang aklat noong [[22 Setyembre 22]], 1891.<ref>{{cite web | last = | first = | title = Kaligiran pangkasaysayan | url = http://answers.yahoo.com/question/index?qid=20061221175741AAygaoz | accessdate = 2008-06-29fact}}</ref>

* '''Simoun''' - ang mayamang mag-aalahas, na nakasalaming may kulay, na umano'y tagapayo ng Kapitan Heneral ngunit siya ay si [[Noli Me Tangere|Juan Crisostomo Ibarra]] na nagbalik upang maghiganti sa kanyang mga kaaway.

* '''Basilio''' - ang mag-aaralaarál ng medisina at kasintahan ni Juli.

* '''Tandang Selo''' - ama ni Kabesang Tales na nabaril ng kanyangkaniyang sariling apo.

* '''Ben Zayb''' - ang mamamahayag sa pahayagan na si Ibañez.

* '''Don Custodio''' - ang kilalakilalá sa tawag na Buena Tinta

* '''Juanito Pelaez''' - ang mag-aaralaarál na kinagigiliwan ng mga propesor; nabibilang sa kilalang angkang may dugongdugóng Kastila

* '''Macaraig/Makaraig''' - ang mayamang mag-aaral na masigasig na nakikipaglaban para sa pagtatatag ng Akademya ng [[Wikang Kastila]] ngunit biglang nawala sa oras ng kagipitan.

* '''Pepay''' - ang mananayaw na sinasabing matalik na kaibigankaibígan daw ni Don Custodio.

* '''Tiyo Kiko''' - matalik na kaibigankaibígan ni Camaroncocido.

Nagsimula ito sa isang paglalakbay ng bapor sa pagitan ng Maynila at Laguna. Kabilang sa mga pasahero ang mag-aalahas na si Simoun, si Isagani, at si alrajhi daudBasilio. Labintatlong taon na ang nakalipas mula nang mamatay si Elias at si Sisa.

Habang ang Kapitan Heneral ay nagliliwaliw sa [[Los Baños]], ang mga estudyanteng Pilipino ay naghain ng isang kahilingan sa Kanya upang magtatag ng isang Akademya ng Wikang Kastila. Ang kahilingang ito ay di napagtibay sapagka'tsapagkat napag-alamang ang mamamahala sa akademyang ito ay mga prayle. Sa gayon, sila'y di magkakaroon ng karapatang makapangyari sa anupamang pamalakad ng nasabing akademya.

Samantala, si Simuon ay nakipagkita kay Basilio at muling hinikayat ang binatang umanib sa binabalak niyang paghihimagsik at mangulomanggulo sa isang pulutong na sapilitang magbubukas sa kumbento ng Sta. Clara upang agawin si Maria Clara. Subali'tSubalit hindi naibunsod ang ganitong gawain dahil sa si Maria Clara'y namatay na nang haponghápong yaon.

Ang mga estudyante naman, upang makapaglubag ang kanilang samasamâ ng loob ukol sa kabiguang natamo, ay nagdaos ng isang salu-salosalusalo sa Panciteria Macanista de Buen Gusto. Sa mga talumpating binigkas habang sila'y nagsisikain ay tahasang tinuligsa nila ang mga prayle. Ang pagtuligsang ito ay nalaman ng mga Prayle kaya ganito ang nangyari: Kinabukasan ay natagpuan na lamang sa mga pinto ng unibersidad ang mga paskin na ang nilalaman ay mga pagbabala, pagtuligsa, at paghihimagsik. Ang pagdidikit ng mga pasking ito ay ibinintang sa mga kasapi ng kapisanan ng mga estudyante. Dahil dito ay ipinadakip sila at naparamay si Basilio, bagay na ipinagdamdam nang malabis ni Juli na kanyang kasintahan.

Pagkaraan ng dalawang buwang pagkapiit ay nakalaya rin si Basilio sa tulong ni Simoun. Kaagad siyang nagtungo kay Simoun upang umanib sa paghihimagsik. Sinamantala ni Simoun ang ganitong pagkakataon upang ipakita sa binata ang bomba na kanyang ginawa. Ito ay isang lampara na may hugis Granada-granada at kasinalaki ng ulo ng tao. Ang magarang ilawang ito ay siya niyang handog sa mga ikakasal na sina Juanito at Paulita. Ipalalagay ni Simoun ang lamparang ito sa gitna ng isang kiyoskong kakanan na ipasasadya niya ang pagkakayari. Ang ilawan ayilawán ay magbibigay ng isang maningning na liwanag at pagkaraan ng dalawampung minuto ay manlalabo. Kapag hinagad na itaas ang mitsa upang paliwanagin, ay puputok ang isang kapsulang fulminato de mercurio, ang Granadagranada ay sasabog at kasabay nito ay ang pagkawasak at pagkatugnaw ng kiyoskong kakanan ---— at walang sinumang maliligtas sa mga naroroon. Sa isang dako naman, ay malakas na pagsabog ng dinamita sa lampara ay siyang magiging hudyat upang simulan ang paghihimagsik na pangungunahan ni Simoun.

Mag-iikapito pa lamanglámang ng gabigabí ng araw ng kasal, at si Basilio ay palakad-lakad sa tapat ng bahay ng pinagdarausan ng handaan. Di-kawasa'y nanaog si Simoun upang lisanin niya ang bahay na yaong di malulutawan ng pagsabog. Ang nanlulumong si Basilio ay sisinod sana nguni'tngunit namalas niyang dumatngdumating si Isagani, ang naging katipan at iniirog ni Paulita. Pinagsabihan niya itong tumakas nguni'tngunit di siya pinansin kaya't napilitan si Basilio na ipagtapat kay Isagani ang lihim na pakana subali'tsubalit hindi rin napatinag ang binatang ito.

Kinuha ni Isagani ang lampara, tumakbo sa azotea at inihagis ito sa ilog. Sa gayon ay nawalan ng bisa ang pakana ni Simoun para sa isang paghihimagsik sa sandatahan. Tumakas sya sa bahay ni Pari Florentino, sa baybayinbaybáyin ng [[karagatang Pasipiko]]. Nang malapit nang mapagabot ng mga alagad ng batas ang mag-aalahas, uminom siya ng lason upang huwag pahúli nang buháy. Ipinagtapat niya sa pari ang tunay niyang pagkatao at isinalaysay niya dito ang malungkot na kasaysayan ng kanyang búhay. Mula nang siya ay bumalik sa Pilipinas buhat sa Europa, labintatlong taon na ang nakalipas, ang pag-iibigan nila ni Maria Clara at pagbabalatkayo niya na mag-aalahas sa pakay na maiguho ang Pamahalaan at makipaghiganti sa pamamagitan ng isang paghihimagsik. Pagkatapos na mangungumpisal ay namatay si Simoun.

*Buong teksto: [http://www.xeniaeditrice.it/fili.pdf mga larawan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110722093423/http://www.xeniaeditrice.it/fili.pdf |date=2011-07-22 }}, [http://www.xeniaeditrice.it/filiesocr.pdf OCR] {{esWebarchive|url=https://web.archive.org/web/20090124095948/http://www.xeniaeditrice.it/filiesocr.pdf icon|date=2009-01-24 }} {{in lang|es}}

*[http://www.joserizal.ph/fi02.html/ El filibusterismo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080721003326/http://www.joserizal.ph/fi02.html |date=2008-07-21 }}, sa JoseRizal.ph

*[http://www.filipiniana.net/ArtifactView.do?artifactID=BKW000000003&page=1&epage=13 El Filibusterismo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090201202436/http://www.filipiniana.net/ArtifactView.do?artifactID=BKW000000003&page=1&epage=13 |date=2009-02-01 }}, salin ni Charles Derbyshire noong 1926, Filipiniana.net {{enin iconlang|en}}

*[http://www.gutenberg.org/etext/10676 El filibusterismo], salin ni Charles Derbyshire, Project Gutenberg, Gutenberg.org {{enin iconlang|en}}

*[http://el-fili.web1000.com El filibusterismo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080801192416/http://el-fili.web1000.com/ |date=2008-08-01 }}, mga buod at mga gabay pag-aaral sa [[wikang Filipino]], El-Fili.web1000.com

*[http://www.viloria.com/elfilibusterismo El filibusterismo], mga buod ng kabanata {{enin iconlang|en}}

*[http://elibro.tripod.com/ Caiñgat Cayo!], mga wangis ng orihinal na mga pahina ng pampletong isinulat noong 1889. {{enin iconlang|en}}

[[KaurianKategorya:Panitikan]]

[[KaurianKategorya:Jose Rizal]]

[[KaurianKategorya:Mga nobela mula sa Pilipinas]]