Türkmenler
Türkmenler - gadymy oguzlardan gelip çykan türki halky, Türkmenistanyň esasy we ýerli ilaty, şeýle hem Eýranyň, Owganystanyň, Özbegistanyň we Gazagystanyň awtohton ilatydyr[9]. Türkmenleriň kiçi toparlary Täjigistanyň we Pakistanyň çäginde we XVII asyrdan bäri Russiýanyň çäginde ýaşaýarlar (Astrahan we Stawropol Türkmenleri). Türkiýe, Siriýa we Yrak türkmenleri Orta asyrlarda Orta Aziýadan Ýakyn Gündogara göçüp gelen türkmenleriň nesilleridir.
| Jemi ilat sany | |
|---|---|
| c. 10 milliona | |
| Sebitler we ilat sanlary | |
 Türkmenistan | 6,248,000[1] |
 Eýran | 1,328,585[2] |
 Owganystan | 1,000,000[3] |
 Özbegistan | 152,000[4] |
 Päkistan | 110,000[5] |
 Russiýa | 46,885[6] |
 Täjigistan | 15,171[7] |
 Ukraina | 7,709[8] |
| Diller | |
| Türkmen dili | |
| Din | |
| Köp bölegi Yslam | |
a. ^ Jemi millet sany Çeşmelere göra hasaplandy. | |
Gadymy döwürlerde özlerini Oguz diýip atlandyrypdyrlar, orta asyrlarda özüne "Türkmen" diýip başlapdyrlar. Gadymy Rus dilinde türkmenlere Torkmenler we Taurmenler termini diýilýärdi.
Taryh
düzetMakalamyzyn başynda "Türkmen" sözüniň manysyna durup geçsek ähli babatda maksadymyza läýik bolarmyka diýen. Bu maglumaty biz Ewropadan ya-da başga yerlerin alymlaryndan alman, ony biz garaşsyz çeşmelerden alsak elbette gowy bolar. Munu biz Gündogar Türkistanda (Häzirki wağtda Hytaý Halk Respublikasynyň demirgazyk günbatar bölegi) yaşap geçen älymymyz, Türkşynas Mahmyt Kaşgarlynyn "Dîvânı luğât et-Türk" (älymyn Bagdatda yazyp tamamlan eseri, dili Karahanlyçadyr) eserinin "Oguzlar" babyndan alsak onda, Islam dinine imin eden Oguz boýlaryna Türk-iman diýlendigini bileris. Bilşimiz ýaly Islam dinine iman etmedik Oguzlarda bardyr, Mysal üçin Moldowada yaşayan Gökoguzlar (Gagauzlar) olaryň dinleri hristiançylykdyr, dilleri hem Oguz Türkçesine ören ýakyndyr. Mowzugumuza dolanyp gelsek, Islamyn Orta gelmegi bilen Islam dinini kabul edip taryh sahnasyna çykan esgerlerdir. Islamdan önki taryhda biz olary dine Oguzlar ya-da Türkler diyip bilýeris. Arap taryhçylarynyň aytmagyna göre bir günde 200 mün adam musulman bolupdur. Yene bellep geçmeli zat Arap serkerdelerinin beren maglumatlarynda gowsa sypdyrmaýan kaçsa tutdurmaýan söweşicilerdigi aydylýar, hatta Arap serkerdeleri olary gowalamazlygy esgerlerine maslahat beripdirler, çünki olaryn atyn üstünde wagty yza seredip atan oklary nyşana has göni ve dürüst degýen eken. Bu söweşiciler gelcekde kurulcak Türkmen döwletlerini ve Islamy haçlylardan koracak esgerlerdi.
Soltân Alp-Arslanın Malazgirt (1071-nci yılın 26 ‘august’ı) yenişinden son Türkistândakı ve Horâsândakı Türkmenler Anadolâ taraf göçleri yola koyup başladılar. Anadolâ göçüp gelen Türkmen tâyfaları öz beğliklerini döredip Selcûklı soltânlarına tâbîn boldular. Soltân Sancarın ölümünden son, Anadoluda Anadolı Selcûklı dövleti dovâm etdi. Izda kâlan Türkmenler bolsa ozal Horezmşâhların ve ol dövletin Monğol koşunları tarafından yıkılmağı netîcesinde Monğolların kol astına düşdüler. yöne ızda kâlan Türkmenler Söyün Hanîli tâyfa birleşmesini döredip Daşoğuz ve İçoğuz ulğamı bilen Monğollara karşı durdular. Bu tâyfalar esâsan hem hêzirki vağtda Türkmenistânın, Afğanıstânın ve Îrânın çeklerinde yaşayan Türkmenlerdir. Bu Türkmen tâyfaları Oğuzların Salır boyuna değişlidir. Sebêbi Monğol basıp alışları dövründe Salırlar Hêzirki Türkmenistânın ve Îrânın çeklerine yayradılar ve şondan son her topar öz toparının serdârının âdı bilen âtlandırılıp başlandı. Muna mısâl edip Hîvâ hanı Abul Kâzînın "Al Şacarayı Terêkime" eserinde "Salır boyunda Ersarı bay âtlı biri dünyê geldi" diyip yazyar. Bilşimiz yalı Ersarı baba Ersarı Türkmenlerinin serdârıdır. Îrâna geçen Salırlar Îrânda öz dövletini kurmağı başaran hem bolsalar ol dövlet Monğollar tarafından yıkıldı. Sonra Anadoluda Kâzî Burhâneddînın kuran dövleti hem Salır boyuna değişlidir. Monğollardan sonra Türkmen diyârında Türkmenlerin özüne değişli bir dövlet kurulmadı. Üstesinede Türkmen diyârı, Hîvâ hanlığı, Buhârâ emîrliği hemde Îrân arasında bir söveş meydânı hâlına geldi. Bu adâlatsız uruşlar tê Gökdepe söveşine çenli dovâm etdi. Başından köp sövdâları geçiren Türkmen halkı in sonunda ‘Russ pâdışâlığının kol astına düşdü. Ondan sonra ‘Soviet’ler dövleti, bu halkı ôtdan alıp suva sokdı... 1991 nci yılda ‘Soviet’ler dövletinin yıkılması bilen öz karaşsız, bâkî bîtaraf dövletini kurmağı başaran Türkmenler, hêzirki vağtda katı dar mânâ eye bolan milletin âdına eye boldular. Aslında Âzerbaycân ve Türkiye de yaşayan halkda kanıbir doğanlarımız.
Türkmen taryhynyň döwürleri. Orta asyrlarda ata-babalarymyzyň guran döwletleri. Türkmenleriň ata-babalary dünýäniň dürli ýerlerine ýaýrap, ulyuly döwletleri, hanlyklary, beglikleri, atabeglikleri döredip, Aziýanyň, Ýewropanyň we Demirgazyk Afrikanyň dürli ýerlerinde döwlet gurluşynda, medeniýetde, ylymda uly işler bitirip, adamzat taryhynda öçmejek yz galdyrypdyrlar. Halkymyzyň gadymy geçmişiniň anyk delilnamalar esasynda açylyp başlanmagy milli buýsanjymyzy artdyrdy, taryhymyza bolan garaýşymyzy has-da belende göterdi. Bir söz bilen aýdylanda, türkmen halky öz geçmiş taryhyna bolan teşneligini arkaýyn gandyryp, geçmişi baradaky her bir buýsançly täzeligi bilip başlady. Türkmenler, dogrudan-da, öz gadymy ata watanynda ösüp-örňän we soňra dünýäniň dürli ýerlerine ýaýran halkdyr, türkmenler gadymyýetde we orta asyrlarda edermen hem merdana millet hökmünde taryhy sahna çykyp, geçmişde şöhratly yz galdyrypdyrlar. Orta asyrlarda, has takygy X-XVI asyrlarda türkmenler tarapyndan döredilen Garahanly, Beýik oguz türkmen, Gaznaly, Seljukly, Köneürgenç (Horezmşalar), Osmanly, Memluk, Akgoýunly, Garagoýunly, Sefewi türkmenleriniň döwletleriniň, Hindistandaky türkmen soltanlyklarynyň, beglikleriň, atabeglikleriň has gülläp ösen wagtydyr. Şol döwrüň beýik soltanlary, şalary, hökümdarlary döwlet gurluşynda örän wajyp tejribe toplapdyrlar. Gündogarda “Döwlet gurjak bolsaň, türkmeni çagyr” diýen nakylyň dörändigi tötänden däldir. Gaznaly türkmen döwleti – paýtagty Owganystanyň Gazna şäheri bolup, şol bir wagtda döwletiň ady-da Gazna şäheri bilen baglydyr.
Baglanyşykly
düzetÇeşmeler
düzet- ↑ "The World Factbook". Archived from the original on 12 June 2007. Retrieved 18 March 2015.
- ↑ "The World Factbook". Archived from the original on 3 February 2012. Retrieved 18 March 2015.
- ↑ "Ethnic Millets". Library of Congress Country Studies. 1997. Retrieved 2010-10-08. ^ Jump up to: a b
- ↑ Alisher Ilhamov (2002). Ethnic Atlas of Uzbekistan. Open Society Institute: Tashkent.
- ↑ Refugees, United Nations High Commissioner for. "UNHCR - The UN Refugee Agency" (PDF). www.unhcr.org.
- ↑ 2002 Russian census
- ↑ 2002 Tajikistani census (2010)
- ↑ "About number and composition sanulation of Ukraine by data All-Ukrainian census of the sanulation 2001". Ukraine Census 2001. State Statistics Committee of Ukraine. Retrieved 17 January 2012.
- ↑ С. Г. Агаджанов. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX-XIII вв. — Рипол Классик. — 301 с. — ISBN 978-5-517-60993-9.
>
 |
Bu makala ownuk makaladyr. Ony üýtgetmek hem-de ösdürmek arkaly Wikipediýa kömek edip bilersiňiz. |