nipaluma-kadebitay
nipaluma-kadebitay含羞草
nipaluma-kadebitay含羞草
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]【學名】 mitesekay ngangan Mimosa pudica L.
【科名】 sapamata ngangan sapamata kumuh豆科（Leguminosea）
【屬名】 tungusay kadebitay a lutuk含羞草屬
【俗名】 u ngangan
含羞草
(俗名：感應草、喝呼草、假死草、愛睏草、懼內草、怕癢草、指佞草、怕醜草、怕羞草、知羞草、見嘯草、見羞草、見笑草、羞誚草)
【英名】 A-milika ngangan Humble-plant、Sensitive Plant、Common Sensitiveplant、Ojigiso
kamu nu binacadan 【族語】
布農 Mazav Tu Ismud、撒奇萊雅 Kadebitay、排灣 La A Lun、魯凱 Kekenepe、雅美 Masnesnek'rekereket、鄒 Cuun Arapucu、卑南 Lrepelrepe'an .
u siwkay nu nipaluma
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| kakuniza | 植物分類 | ()tabakiay a kilang (v)adidi'ay a kilang (v)lutuk ()lutuk-balu ()masay ()zuma
()mahetik ku papah ()dauc landaway (v)zuma ()yadah a mihca ku uzip ()cacay a mihca ku uzip ()1-2 a mihca ku uzip (v)zuma |
| takalaw nu bayu' | 生長海拔高度 | |
| mauzip subal | 生長區域 | |
| nipaluma sasahicaan | 栽種功能 | yumah野生(v) mukan食用() sapayu'藥用(v) paazih觀賞() lidung遮蔭() zuma其他() |
| takalaw maka | 株高 | u talakaw katukuh i 90 a hunan |
| papah tanaya' | 葉長 | tanayu’ pakala tu 0.5-1.5 a hunan |
| papah ahebal | 葉寬 | |
| papah mapela' | 葉瓣 | u papah hatusatusa samasilut i papaw nu lamit |
| balu ahebal | 花徑 | |
| balu kulit | 花色 | i lalud balangbangan mabutelak ku adidi’ay abulau u kasumanahan |
| heci | 果實 | |
| paenu | 種子 |
u sanek nu nipaluma
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| 1 | sanek | 味 | 7 | dawmi | 軟 | ||
| 2 | letek | 毒 | v | 8 | siceka' | 刺 | |
| 3 | cedam | 甘,甜 | v | 9 | dieku | 溫 | |
| 4 | aledah | 辣,辛 | 10 | cuedet | 寒,涼 | v | |
| 5 | atekak | 苦 | 11 | acak | 乾 | ||
| 6 | cupelak | 澀 | v | 12 | zuma | 其他 |
malaheci tu imelang
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| 1 | pangangay | (生)津 | 27 | kaliwates | (消)小疔 | ||
| 2 | akacay-akuti | (減)燥熱 | v | 28 | malebawa | (消)跌打腫傷 | |
| 3 | cuedet | (減)寒冷 | 29 | akuti' | (消)燙傷 | ||
| 4 | patezep tu izang | (消)出血 | 30 | tunatun | (消)瘀血 | ||
| 5 | paisi' | (利)排尿 | v | 31 | tibeni | (消)泡疹、痱子 | |
| 6 | taluktuk | (減)發炎 | 32 | kebing | (消)麻疹 | ||
| 7 | sulalis | (退)發燒 | 33 | sizaz | (消)濕疹 | ||
| 8 | cebu' taluktuk | (消)尿道膀胱炎 | 34 | butus | (消)水腫 | v | |
| 9 | mapudasay | (減)皮膚病 | 35 | kalad nu bau | (減)蛇咬 | ||
| 10 | atay taluktuk | (減)肝炎 | 36 | bulad adada' | (消)經痛 | ||
| 11 | adada' | (減)痛 | 37 | cadi'ci | (減)心痛 | ||
| 12 | sicedam isi | (減)糖尿病 | 38 | pasicucu | (增)乳汁 | ||
| 13 | ngidngid | (消)嘴破嘴角發炎 | 39 | bali-malalemed | (減)風濕 | v | |
| 14 | teluhu | (消)濃痰 | 40 | calenged | (止)皮膚癢 | ||
| 15 | takulaw adada' | (減)喉嚨痛 | 41 | sinawal | (減)暈眩 | ||
| 16 | tuzu malebawa | (減)關節炎,風濕痛 | 42 | manah | (消)痔瘡 | ||
| 17 | mabanic | (消)腹瀉 | 43 | pucu' | (消)淋巴痛 | ||
| 18 | muta' | (調)嘔吐 | 44 | buyu' | (解)中暑 | ||
| 19 | masikata' | (調)便秘 | 45 | suaw | (止)渴 | ||
| 20 | adada' tangah | (減)頭痛 | 46 | muni' ku banges | (消)皮膚潰爛 | ||
| 21 | malihen | (怯)咳嗽 | 47 | takalaw ku izang | (減)高血壓 | ||
| 22 | makamaw | (減)感冒 | 48 | ||||
| 23 | milisawada' | (調)腸胃病，胃痛 | v | 49 | |||
| 24 | walak | (解)中毒 | v | 50 | |||
| 25 | maduka' | (消)破皮傷 | 51 | ||||
| 26 | puces | (消)膿包、大疔 | 52 | zuma | 其他(失眠、帶狀泡疹、支氣管炎、急性結膜炎 | v |
pasubana i cacudadan a lacul
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| u cudad a ngangan | Mimosa pudica L. |
| u sapamat a ngangan | Leguminosea(豆科) |
| u Amilika a ngangan | Humble-plant; Sensitive plant; Common Sensitiveplant; Ojigiso |
u zuma a cidekay a kamu, saungay misapayu' a cidekay
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| cidekay | ngangan | miungay |
| Sakizaya | kadebitay | |
| Pangcha | ||
| Tayan | ||
| Paywan | la a lun | |
| Yuwatan | mazav tu ismud | |
| Sejek | ||
| Taluku | ||
| Puyuma | Lrepelrepe'an | |
| Rukay | kekenepe | |
| Cou | cuun arapucu | |
| Kabalan | ||
| Tau/Yami | masnesnek' rekereket | |
| Saw | ||
| Kanakanabu | ||
| Laaluwa | ||
| Saysia |
u sulit nu zuma a kamu-Hulam atu Amilika
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]maliwaliwa i hekal【分布環境】
u kaladebitay manamuh mulangan i dihkuay mapacilalay a hekal, izaw tu mulangaw i tapiingan nu zazanaahebalay a lala’ pilangawan nu lutuk,I buyu’kilakilangan,tapiningan nu zazan u masemetay a lala’tu ahebalay a kakitizaan, anucaay papiingan nu sauwac atu tapiingan nu bayu maazih tuway.
(kamu nu Hulam:喜歡生長在溫暖濕潤和陽光充足環境的含羞草，常常可於全省路旁、空地、草生地、山坡叢林中、路旁潮濕地等開闊場所，或是河邊及海邊等皆可發現其蹤跡。）
kakapah nu sapayu/a icuwaanay【藥效/部位】
i sapayuan kahini,sicedam,cupelak tungusay u cudetay,siledek,taneng panuneng tu angil, palasawad tu teluhu’ pasatezep tu baha, taneng haca pasapi’ tu akuti’ pacculil tu isi’, mihulak tu ledek palasawad tu kasaupu, kapah mingaay tu mahicacaay a imelang,
(kamu nu Hulam:在性味方面，具甘、澀且性寒，帶有小毒，不僅可以鎮靜安神、化痰止咳，還可以清熱利尿、解毒消積等，常常用來治療多種疾病，）
mahiniay, manana’ay a sawda’, mamenuay, madukaay a sawada’, malebawaay adadaay a mata, mapenuay ku banges, mahiwhiway, malebawaay nu nanum, kahekakuay mabahay siizangay.
(kamu nu Hulam:例如：腸炎、失眠、小兒疳積、目赤腫痛、帶狀皰診、支氣管炎、風濕、急性結膜炎、水腫、勞傷咳血等。）
musakamuay a binacadan【使用族群】
(kamu nu Hulam:布農、撒奇萊雅、排灣、雅美、鄒、卑南、魯凱。）
mauzipay/u wayway【生態/性狀描述】
Kadebitay a lutuk tungusay u kamuhung a sapamata tungusay kadebitay lutuk mulangaway a lutuk masakilangay maliwasakay ku teban, u talakaw katukuh i 90 a hunan, lami’t maliwasak mulangaw tasasa muluhung ku kawit a cekak atu macukenisay a banuh, kasacii’t u dandaway lutimay a kulit nu mulaladay.
(kamu nu Hulam:含羞草係屬於豆科含羞草屬的披散半灌木狀草本植物，株高可達90公分以上，莖上被散生且下彎的鉤刺及倒生剛毛，分枝呈綠紫色的蔓狀。）
u lamit malecad uyzaay a lamitan a kakitizaan, tusa ku papah mulangaw, u papah hatusatusa sa masilut i papaw nu lamit, u papah masakeliw u tanayu’ masabucuy ku samulmul, tanayu’ pakala tu 0.5-1.5 hunan, akaway nu papah katanayu’ pakala tu 2-3.5 hunan masa zinum aku papah sibanuh.
(kamu nu Hulam:莖上的同一個環莖位置，有兩個葉片生長，葉片兩兩成對的排列在莖上，葉片形狀呈線狀長橢圓形，長約0.5-1.5公分，葉柄長約2-3.5公分，披針形的托葉被剛毛。）
i lalud balangbangan mabutelak ku adidi’ay abulau u kasumanahan, nayi’ ku akaway nu balu nika tanayu’ ku akaway, mazeket masaupu apuyu’ nika ahebal, matelekat u masapucu’ay i tizaamin i pabaw, masatangah ku uzip, kasabalu mahiza u sapisasa tu nanum, adiping nu balu masatuki, izaw 10 ku tama nu tebanay balucu’ nu balu.
(kamu nu Hulam:於夏、秋之際開出淡紅色的小花，花無柄但具長梗，多數密集生於一短而寬，平坦或隆起的總托上，形成一頭狀體，萼片為漏斗狀，花冠則為鐘形，具有10枚雄蕊。）
kaladebitay lutuk “mitesekay ngangan, Mimosa pudica” uyza micidek ku nilangaw yadah ku nipangangan, mahiniay CP, u dadawaay matineng lutuk, he-hu lutuk, kasikazay lutuk, matalaway tu ditu lutuk, talaw kadebitay lutuk, malaacawaay lutuk, pakazih matawaay pakazih lutuk. Kadebit lutuk u langaw i Mei-caledesay a Pa-si, u kamuhung a sapamata tungusay kadebitay lutuk, u pinaay tu a mihcaan nu mulangaway a lutuk.
(kamu nu Hulam:含羞草（學名：Mimosa pudica），由於其獨特的生理習性有著眾多的別名暱稱，如CP、感應草、喝呼草、知羞草、怕醜草、怕羞草、夫妻草、見笑草等。含羞草原產於美洲熱帶的巴西，是豆科含羞草屬的一種多年生草本植物。）
uyza sa mahiniay icelang mulangaw, sisa yadah i kanatal, u kadebitay a lutuk pala u mahay han a lutuk han. kamu tu balu, kalamkam, mihaymaw a pakatiyung, damsay ku balucu’. kulit nu balu kasumanahan atu lutiman a kasumanah. u kabutelakan a demiad 6 a bulad katukuh 9 a bulad.
(kamu nu Hulam:由於這種植物生長力頑強，所以在不少國家，含羞草都被當成是一種野草 。花語：敏銳，細膩的感觸，纖細的感情。花色有粉紅和紫紅。花期為6月至9月。）
maliwaliwah 【分布地區】
kadebitay lutuk u langaw i Cung-Nan- Mecuw, ayza malahad tu yadah tu i kitakit, i Tan-san-ni-ya, Nan-ya, Tung-Nan-ya, A-meilikaa tu katuuday a walibayu a subal pala u midebungay nu mulangayaw han.）
(kamu nu Hulam:含羞草原產於中南美洲，現已擴散至世界許多地方，在坦尚尼亞、南亞、東南亞、美國和許多太平洋島嶼被視為入侵物種。）
i Aw-cow u zuma a kakitizaan, “ mahiniay Pe-lin a lala’ atu Si-aw” u pala u kakuwanan han aadupan “declared plants”.iAw- cuw Kun-s-lan pala u kakuwana n han aadupan.i Nay-ci-li-ya, mahiniay Pe-lin a lala SAI-si-al, muw-li-si-s atu Tung-ya a kakitizaan u midebungay nu aadupan.
(kamu nu Hulam:在澳洲部分地區（如北領地及西澳）被視為列管物種（declared plants）。在澳洲昆士蘭被視為建議列管物種。在奈及利亞、塞席爾、模里西斯及東亞等地區被視為入侵物種。）
u cidek【特點】
Kadebitay lutuk i katahaban File : Kadebitay lutuk tebing han matahabay tu. webm Kadebitay lutuk dadawa misulup ku kadebitay lutuk u satabakiay nu miciekay uyza anu matebing nu canacana a tuudan, huyahuy, paakuti’ han sa, u papah niza tahab sa kilul akaway a papah seday sa, amawada’ ku duka nu hekal, pangangan han u hina sulupay han “seismonastic movement” sangaleb i cayay katakelalay caay ka icelang hawsa dadawa minasulup.
(kamu nu Hulam:含羞草閉合過程File:含羞草觸碰反應.webm含羞草感震運動之一——觸碰反應含羞草最大的特點就是如果它受到物件觸碰、搖晃、加熱時，其小葉會閉合接著葉柄下垂，以減少受害面積，稱為感震運動（seismonastic movement），尤在光線較弱時比較敏感。）
uyni a watawat mahiniay u kadebitay lutuk akaway nu papah atu adidi’ay papah a akaway u angangan izaw ku mabesuay tabakiay masaalumuay, panganganhan tatangahan papah “pulvinus”, i labu tatangahan nu papah a nanum micukel tu papah, nika anu pakatebing tu canacanan hawsa, labuay papah a nanum kasenun sa pasayza nu zumaan a milasit, satu u Kadebitay lutuk matahab tu ku adidi’ay a papah. u zuma, u sananal sukutsukut sa ciniza. mahiniay u micidekay, tatenga’ makayniay ku ngangan nu kadebitay lutuk.
(kamu nu Hulam:此運動原理是因含羞草葉柄和小葉柄基部都有一略膨大的囊狀構造，稱為葉枕（pulvinus）；平常葉枕內的水分支撐著葉片，但是當受到外力刺激時，葉枕內的水分會立即流向別處，使含羞草的小葉閉合。另外，它在早上都會自動收縮起來。這種獨特之處，也正是含羞草名稱的來源。）
Kadebitay lutuk mapaceku’ tu ciniza tu 0.1 biti’ hawsa matahab tu, pinaay a biti’ malepy tu, mahiniay a satakus u kadadawa taneng katukuh paybiti’ 40-50 limi.
(kamu nu Hulam:含羞草會在自己收到刺激0.1秒後產生閉合作用，幾秒鐘內完成，這種傳遞速度可以達到每秒40-50厘米。）
u kadebitay lutuk kakapah nu sapayu atu zumaay tunggusay kadebitay lutuk angangan kasazuma nu mulangaway, i lamit izaw ku sumanahay a kulit, taneng malasapayu, nika siledek ciniza.
(kamu nu Hulam:藥效含羞草與其他含羞草屬植物的主要分別，在於其莖帶紅色，可入藥，但也具有毒性。）
nu lutukay sapayu a ziting u nisutitan tu nu lutukay a sapayu tatenga’ u ukadebitay lutuk a angangan taneng mingaayy tu cicekaay a ukak, taneng aca misiwduk tu manana’ay pasatezep tu adada, mingaay tu angil pakapah tubi’ taneng pasatezep tu baha tuluhu’, sapihedup tu nanum nu cihek asapayu. Kadebitay lutuk i lutukay a sapayu u sapipaiyu izaw ku nisititan i ziting izaw ku,
(kamu nu Hulam:中醫藥典的記載中醫藥理認為含羞草的根可以醫治骨刺，亦可以消炎止痛，寧神安眠，也可以有止咳化痰，收鼻水等藥效。含羞草在中醫的藥用方面有記載於一些典籍的有：）
“mantaay a sapayu ”, pasatezep tu adada sapilasawad tu malbawaay. “uynianay a lutuk uyni u”, sapitabu tu manene’ay a duka. “nisulitan miala tu sapayu I Lin-nan”, sapingaay tu adada akuti’ nu mata. “ladaway lutuk a kitakit miazih tu sikulitay a bacu”, u lamit cunus han tu adidi’ ku epah tengel han tu ikul nu pabuy kan han, sapingaay tu cicekaay a kukak, nika la’cus mukan ku sibiliay.
(kamu nu Hulam:生草藥性備要》：止痛消腫。 《本草求原》：敷瘡。《嶺南採藥錄》：治眼熱作痛。《青草世界彩色圖鑑》：根加入少許酒燉豬尾骨服用，治骨刺；但是孕婦不可服用。）
ayzaay ziday sapayu migikiw tu ayzaay a sapayu hicasa,kadebitay lutuk izaw yadah ku sakay kapah tu uzip nu tademaw,pasu huwng-tung ben a kasazuma,sapabangsis a tuud,saka uzip a sapayu,an-cisuwan,yucisuwan atu zumaay asuay a kakanan.
(kamu nu Hulam:現代醫藥研究現代醫藥研究認為， 含羞草中含有大量對人體有益的活性物質，包括黃酮類、酚類、生物活性多糖、胺基酸類、有機酸類和其他微量元素。）
satuway, kaladebitay lutuk taneng sakay uhuh, sulalisay ku adididay wawa, maduka sumanahay ku mata mangelu’ay mihanhan, adaday ku bituka. adadaay sawada’, siba’tuay a taisi’an mabanic,nayay ku angil mahumingay ku uzip,nuhekalay a sipingaay,mapulinay malibawaay,manana’ay malibawaay siledekay,miuhuhay tu zizang,siledekay sinanumay a dukay a imelang.
(kamu nu Hulam:因此，含羞草可用於感冒、小兒高熱、急性結膜炎、支氣管炎、胃炎、腸炎、泌尿系結石、瘧疾、神經衰弱；外用可治：跌打腫痛，瘡瘍腫毒、咯血、帶狀皰疹等疾病。）
siledekay, kaladebitay lutuk siahciday ku kaladebitay lutuk, u siledekay a an-ci-suwan, adidi’ ku ledek, lacu’sxteked han mukan, palamelen tu zumaay asapayu pulung han mukan.
(kamu nu Hulam:毒性,含羞草含有含羞草鹼，是一種毒性胺基酸，具有少量毒性。不可單獨服用，需配合其他藥物一併使用。）
sangaleb u pahabaya pakanay a kawawan, papatelac kunipakan tu kadebitay lutuk maimelang tu ku aadupan. uyza u maazihay tu, u malukay a katalalan, mapatelac kunikan tu cayay kasicekak a kadebitay lutuk amaledek imelang, satu i kasienawan amin amahini.
(kamu nu Hulam:尤其是在畜牧業上，誤食含羞草常引起動物疾病。其中最常見的是，耕牛誤食無刺含羞草而引起的中毒病，且一般多發於冬季。）
malukay a katalalan anu maledek hawsa satezep sa mabiyalaw, ngelecngelec sa ku ngipen mahiwhiw, malelu’ay muhanhan, masingnkiay, mapenu’ay.
(kamu nu Hulam:耕牛中毒後表現為精神沉鬱，磨牙，喘氣，呼吸困難，出現神經症狀、水腫。）
uzuba satu, siahciday ku kaladebitay lutuk,Luw-tuw, subayu aadipan mukan tu kaladebitau lutuk a mabunul ku banuh, adidi’dy salengecay edu atu tabakiay edu mukan tu 0.5-1.0% tu kaladebitay lutuk ahciday a kakanan, mabunul tu ku banuh, mabudad haca ku mata atu mapatut ku kabalaki. satu makan nu ‘tademaw ku kaladebitay lutuk mabulal t uku banuuh, satu, labu nu luma’ la’cus paluma’ tu kadebitay lutuk.
(kamu nu Hulam:此外，由於含羞草鹼的緣故，駱駝、馬等食用含羞草會產生脫毛現象，小白鼠和大白鼠食用含0.5% ~1.0%含羞草鹼的飼料，也發生了脫毛，還會引起白內障和生長抑制。而人食用含羞草也會引起毛髮脫落，因此，室內不宜種植含羞草。）
https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%90%AB%E7%BE%9E%E8%8D%89
https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%90%AB%E7%BE%9E%E8%8D%89%E5%B1%AC
pasazuma tungusay kaladebitay lutuk pasazuma i lalay milakui’t tu pinaay a kasazumaan, pulung tu nisuped katukuh tulu malebut a lamangan ku ngangan, uyni u zuma papulung han tu tungusay nuzumaay a ngangan nu mulangaway.
(kamu nu Hulam:分類含羞草屬在分類史上經過許多次變動，共累積了多達三千種名稱，其中有些被併入其他屬或成為其他植物的名稱。）
（Leucaena leucocephala）u zuma izaw ku mulangaway a laamangan sayhan imalecad zaiw ku tusa macacubelisay masabanuhay sakatusa a papah namapaka tungusay u kaladebitay lutuk, satu pakayza hantu tungusay nu zumaay, nika mahiza tu mananam pangangnan tu “Mimosa”, mahiniay u singanganay u paseng “Albizia julibrissin” atu paseng “Leucaena leucocephala”.
(kamu nu Hulam:有些物種因同樣有二回羽狀複葉而曾被歸入含羞草屬，後來被歸入其他屬，但仍習慣被稱為「Mimosa」，著名的案例為合歡（Albizia julibrissin）與銀合歡。）
namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]《中國高等植物資料庫全庫》. 中國科學院微生物研究所. [2009-02-24].
行政院原住民族委員會-原住民族藥用植物2009-p117: [1]
中文維基百科:[2]