Tabaristan

|thumb|right|300px|Karta severnog Irana.]]

Tabaristan (persijski طبرستان Tabarestan, u konačnom obliku od srednjopersijskog: , Tapurstan), takođe poznat kao Tapuria (zemlja Tapurs), bio je naziv primenjen za Mazandaran, provinciju na severu Irana. Iako su je staroedeoci iz regiona znali kao Mazandaran, region se od sasanidskog perioda zvao Tabaristan.

Rana istorija

Smatra se da su Amardi najraniji stanovnici regiona u kojem su moderni Mazanderan i Gilan. Uspostavljanje ranog velikog kraljevstva datira otprilike iz prvog milenijuma pre nove ere kada je osnovano Hirkanijsko kraljevstvo, a Sadrakarta (negde u blizini modernog Sarija) je bila njegov glavni grad. Njegov obim je bio toliko velik da se vekovima Kaspijsko more nazivalo Hirkanski okean. Prva poznata dinastija bili su Faratati, koji su vladali nekoliko vekova pre Hrista. Tokom uspona Parćana, mnogi Amardi su bili prisiljeni u izgnanstvo na južne obronke planina Alborz poznate danas kao Varamin i Garmsar, i Tabaris (koji su tada živeli negde između današnjeg Ianeh Sara na severu i Šahruda do jug).

Tokom autohtone dinastije Gušnaspian mnogi su ljudi prihvatili hrišćanstvo. Godine 418. p.n.e osmišljen je tapurijski kalendar (sličan jermenskom i galešijskom) i način njegove upotrebe. Gašnaspiansi su vladali regionom do 528. godine pre nove ere, kada je, nakon dužeg perioda borbi, sasanidski kralj Kavad I pobedio poslednjeg gašnaspijskog kralja.

Srednjovekovno doba

Stebrna posuda Tapurija iz 7-8. Veka. Tradicija pokrenuta kod Sasanida i nastavljena posle arapskih invazija. Natpis "Anuzhad" na Pahlavi pismu, pored figure koja se naslanja. Britanski muzej.

Kada je Sasanidsko carstvo palo, Jezdigerd III je naredio Adaru Valašu da odustane od vlasti i titule spahbeda Gila Gavbara 645. godine, dok su se zapadni i južni Gilan i ostali delovi Gilskog domena spojili pod imenom Tapuria. Potom je izabrao Amol za glavni grad Ujedinjenog Tapuria 647 g.n.e. Dinastija Gil je bila poznata kao Gavbareh u Gilanu i kao Dabuidi u istočnoj Tapuriji.

Mazandarani i Gilaks bili su među prvim grupama Iranaca koji su se borili protiv islama. Tabaristan je bio jedan od poslednjih delova Persije koji je pao tokom muslimanskih osvajanja, održavajući otpor sve do 761. godine (usp. Huršid od Tabaristana), kada su lokalni vladari postali vazali Abasidskog kalifata. Čak i nakon toga, Tabaristan je ostao u velikoj mjeri nezavisan od direktne kontrole kalifata, pa je prošao kroz brojne borbe za vlast i pobune.

Početkom 9. veka, na primer, Zoroastrijanac po imenu Mazjar pobunio se, preuzeo kontrolu nad Tabaristanom i progonio muslimane pre njegovog konačnog pogubljenja 839. Posle ove pobune, teritorija je u velikoj meri vraćena pod kontrolu dinastije Bavand, koja je tamo vladala kao vazal raznih carstava čija se vlast nad tom teritorijom smenjivala, uključujući Seldžuke, Kverzmšaha i Mongole.

Područje Tabaristana brzo je dobilo značajan šiitski element, a do 900. godine pod Alavidima je uspostavljeno kraljevstvo Zajdi šiita.

Godine 930., Zoroastrijski zapovednik po imenu Mardavidž osnovao je dinastiju Zijarida i nakratko osvojio veći deo severne Persije, pre nego što je izdan i ubijen 935. godine. Dinastija Zijarida je nastavila da vlada velikim delom Tabaristana sve do smrti smrti svog vladara 1090. godine.

Dok su Dabujidi kontrolisali niziju, Sokrajani su upravljali planinskim regionima. Vandad Hormozd vladao je regionom oko 50 godina do 1034. godine n.e. Nakon 1125. godine (godine kada je Mazijara ubijen prevarom), porast preobraćenja u islam postignut je ne pod uticajem arapskih kalifa, nego pod uticjem imamskih ambasadora.

Savremeni period

Tapurija je ostala nezavisna do 1596. godine, kada je Šah Abas I, Mazandaranin sa majčine strane, uključio Mazandaran u svoje carstvo Safavida, primoravši mnoge Jermene, Čerkeze, Gruzijce, Kurde i Turke Kadžare da se nastane u Mazandaranu. Pjetro dela Vale, koji je 1618. godine posetio grad u blizini Piruza u Mazandaranu, primetio je da žene Mazandarana nikada nisu nosile veo i da nisu oklevale da razgovaraju sa strancima. Takođe je primetio izuzetno veliki broj Čarkezai Gruzina u regionu, kao i da se nikada nije susreo sa ljudima sa toliko civilizacije kao što je imaju Mazandarani.

Danas, Persija, Fars, Mazandaran na Kaspijskom moru i mnoge druge zemlje ovog carstva pune su stanovnika Gruzije i Čarkezije. Hrišćani do danas, ali na vrlo grub način, jer oni nemaju ni sveštenika ni ministra da ih čuva. - Pjetro dela Vale

Nakon perioda Safavida, Kadžari su započeli pohod južno od Mazandarana sa Agom Mohamed Hanom koji je 1782. godine već uključio Mazandaran u svoje carstvo. Dana 21. marta 1782. godine, Aga Mohamed Šah proglasilo je Sari za prestonicu svog carstva. U tim godinama Sari je bio mesto lokalnih ratova, što je dovelo do prebacivanja prestonice iz Sarija u Teheran od strane Fath Ali Šaha.

Izvori

• Inostranzev, M. (1918) Iranian Influence on Moslem Literature – Appendix I: Independent Zoroastrian Princes of Tabaristan.
• Khalifa Uthman bin Ghani. Islamic Conquests
• Muhammad B. Al-Hasan B. Isfandiyár (1905) [1216 A.D.]. History of Tabaristán. Leiden, The Netherlands: E.J. Brill. Arhivirano iz originala 3. 3. 2016. g. Pristupljeno 4. 3. 2020. 

Dalje čitanje

• Webb, Peter (2018). „Tabarestan”. Ur.: Nicholson, Oliver. The Oxford Dictionary of Late Antiquity. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-866277-8.