Shekulli XIX
Para erë sonë: XX - XIX - XVIII - XVII - XVI - XV - XIV - XIII - XII - XI - X - IX - VIII - VII - VI - V - IV - III - II - I
Era jonë: I - II - III - IV - V - VI - VII - VIII - IX - X - XI - XII - XIII - XIV - XV - XVI - XVII - XVIII - XIX - XX - XXI
Nga Shekulli XIX
Ngjarje
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- 1807 Përurimi i veprës "Fjalë mbi origjinën, doket dhe gjendjen aktuale të Kombit Shqiptar", nga Ëngjëll Mashi.
- 1836 Përurimi i veprës "Këngët e Milosaos" të Jeronim de Radës.
- 1856 Përurimi i studios së parë fotografike në Shkodër, nën drejtimin e Pjetër Marubit.
- 1874 E Para shfaqje teatrore, "Dasma e Lunxhërisë" realizuar në Gjirokastër, nën drejtimin e Koto Hoxhit.
- 1878 E Para bandë muzikore realizuar në Shkodër, nën drejtimin e Xhovani Kanale.
- 1879 Botimi në Aleksandri i përmbledhjes folklorike "Bëleta shqiptare" me autor Thimi Mitkoja.
Motra Tone
Vajzë shkodrane e shek. XIX
- 1883 Portret vajzë e re shkodrane, realizuar nga piktori Kolë Idromenoja. Ky portret, në pikturë, përfaqëson kalimin nga paraqitja e jashtme e tipareve konkrete në zbërthimin psikologjik dhe shoqëror të personazhit.
- 1883-1887 Daljen e organit mujor “Fiamuri i Arbërit” që filloi të botohej në Kalabri, në të folmen e arbëreshëve të Kalabrisë dhe italisht, nën drejtimin e Jeronim de Radës?.
- 1884-1885 Revista mujore Drita dhe me më vonë “Dituria”. Kjo reviste botohej në Stamboll me nismën e Sami Frashërit dhe Naim Frashërit.
- 1886 Botimi i poemes "Bagëti e Bujqësi", Naim Frashëri.
- 1887 Hapja e shkollë së parë laike për vajza. Mësonjëtorja e Korcës.
- 1888 “Shqiptari” (Bukuresht, 1888-1903), nën drejtimin e Nikolla Naços.
- 1897 “Shqipëria” (Bukuresht, 1897-1898), nën drejtimin e Visar Dodanit dhe Jorgji Meksit, si organ i shoqërisë “Dituria”;
- 1897 “Albania” (Bruksel e më vonë në Londër, 1897-1909), nga Faik Konica.
- 1897 "Kalendari kombiar” (Sofje, 1897-1915), që botohej si organ i shoqërisë “Dëshirë”, në fillim nën drejtimin e Kristo Luarasit e Kosta J. Trebickës dhe më pastaj të Mithat Frashërit (Lumo Skëndos).
- 1899 Lindja e Shoqërisë “Bashkimi”, nën drejtimin e Preng Doçi, Gjergj Fishta.
Shpikje, zbulime, zhvillime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në fillim të shekullit XIX, John Dalton sugjeroi teorinë moderne atomike, bazuar në idenë origjinale të Demokritit të grimcave individuale të quajtura atome.
Charles Darwin në 1854, punoi rreth botimit të artikullit “Origjinën e specieve”.
Si John Herschel ashtu edhe William Whewell sistemuan metodologjinë: ky i fundit sajoi termin shkencëtar. Kur Charles Darwin botoi “Origjinën e specieve” ai krijoi evolucionin si shpjegimin mbizotërues të kompleksitetit biologjik. Teoria e tij e përzgjedhjes natyrore siguroi një shpjegim natyror se si specie u krijuan, por kjo fitoi vetëm një pranim të gjerë një shekull më vonë.
Ligjet e ruajtjes së energjisë, ruajtja e momentit dhe ruajtja e masës sugjeruan një univers shumë të qëndrueshëm ku mund të kishte pak humbje të burimeve. Me ardhjen e motorit të avullit dhe revolucionit industrial, megjithatë, kishte një kuptim më të madh se të gjitha format e energjisë të përcaktuara nga Njutoni Isaac Newton nuk ishin po aq të dobishme; ata nuk kishin të njëjtën cilësi të energjisë. Ky realizim çoi në zhvillimin e ligjeve të termodinamikës, në të cilën cilësia e energjisë kumulative e universit shihet si vazhdimisht në rënie: entropia e universit rritet me kalimin e kohës.
Teoria elektromagnetike u krijua gjithashtu në shekullin e 19-të, dhe ngriti pyetje të reja të cilat nuk mund të zgjidheshin me lehtësi duke përdorur kuadrin e Njutonit. Fenomenet që do të lejonin dekonstruktimin e atomit u zbuluan në dekadën e fundit të shekullit të 19-të: zbulimi i rrezeve X frymëzoi zbulimin e radioaktivitetit. Në vitin e ardhshëm erdhi zbulimi i grimcave të parë subatomike, elektronit[1]