Edinburg
Edinburgu (anglisht: Edinburgh, galishtja skoceze: Dùn Èideann) është kryeqyteti i Skocisë, qyteti i dytë për nga madhësia në Skoci pas Glasgou, dhe një nga 32 zonat e saj të këshillit. Historikisht pjesë e qarkut Midlothian (në mënyrë të ndërsjellë Edinburghshire para 1921), ndodhet në Lothian në bregun jugor të Firth of Forth. Edinburgu është qyteti i dytë më i populluar i Skocisë dhe qyteti i shtatë më i populluar në Mbretërinë e Bashkuar.
Edinburg
Dùn Èideann | |
|---|---|
| Qyteti i Edinburgut | |
Nga lart, nga e majta në të djathtë: horizonti i Edinburgut, horizonti i qytetit me Kalanë e Edinburgut në distancë, Monumenti Skocez, Calton Hill, Galeria Kombëtare Skoceze, Ndërtesa e Parlamentit Skocez, Usher Hall | |
 Flamuri  Stema | |
| Nofkat: "Auld Reekie", "Edina", "Athina e Veriut" | |
| Parimet: | |
 Edinburg (Earth) | |
| Koordinatat: 55°57′11″N 3°11′20″W / 55.953°N 3.189°W | |
| Shteti sovran |  Mbretëria e Bashkuar |
| Vendi |  Skocia |
| Zona e këshillit | Qyteti i Edinburgut |
| Zona e togerëve | Edinburgh |
| Themelimi | Para shekullit 7 e.r. |
| Burgh Charter | 1125 |
| Statusi i qytetit | 1633 |
| Qeveria | |
| • Lloji | Autoriteti unitar |
| • Organi drejtues | Këshilli i Qytetit të Edinburgut |
| • Lord Provost i Edinburgut | Frank Ross |
| Sipërfaqja | |
| • Kryeqytet | 264 km2 (109 sq mi) |
| • Sipërfaqe urbane | 119 km2 (46 sq mi) |
| Lartësia mbidetare | 47 m (154 ft) |
| Popullsia (mesin e 2016) | |
| • Kryeqytet | 488.050 |
| • Dendësia | 1.828/km2 (4.730/sq mi) |
| • Popullsia urbane | 512.150 |
| • Metro | 901.455[1] |
| • Gjuhët | Anglishtja Skocisht |
| Emri i banorëve | Edinburgas(ët) |
| Zona kohore | UTC±0 (GMT) |
| • Verës (DST) | UTC+1 (BST) |
| Kodi postar | EH1-17, EH28-30 |
| Prefiksi | 0131 |
| Aeroporti | Aeroporti i Edinburgut |
| GDP | 33 miliardë dollarë[2] |
| GDP per capita | 58,000 dollarë[2] |
| Faqja zyrtare | www |
I njohur si kryeqyteti i Skocisë që të paktën nga shekulli i 15-të, Edinburgu është selia e Qeverisë Skoceze, Parlamentit Skocez dhe gjykatave më të larta në Skoci. Pallati Holyrood, është rezidenca zyrtare e monarkut në Skoci. Qyteti ka qenë prej kohësh një qendër edukimi, veçanërisht në fushën e mjekësisë, ligjit skocez, letërsisë, filozofisë, shkencave dhe inxhinierisë. Është qendra e dytë më e madhe financiare në Mbretërinë e Bashkuar, dhe tërheqjet historike dhe kulturore të qytetit e kanë bërë atë destinacionin e dytë turistik më të vizituar në Mbretërinë e Bashkuar duke tërhequr 4.9 milionë vizita, duke përfshirë 2.4 milionë nga jashtë në 2018.
Vlerësimet zyrtare të popullsisë së Edinburgut janë 488,050 (mesi i 2016) për lokalitetin e Edinburgut, 518,500 (mesi i 2019) për zonën e këshillit të qytetit të Edinburgut, dhe 1,339,380 (2014) për rajonin më të gjerë të qytetit. Edinburgu shtrihet në zemër të rajonit të qytetit të Edinburgut dhe Skocisë Juglindore që përfshin East Lothian, Edinburgun, Fife, Midlothian, Scottish Borders dhe West Lothian.
Qyteti është vendi vjetor i Asamblesë së Përgjithshme të Kishës së Skocisë. Është shtëpia e institucioneve kombëtare kulturore si Muzeu Kombëtar i Skocisë, Libraria Kombëtare e Skocisë dhe Galeria Kombëtare Skoceze. Universiteti i Edinburgut, i themeluar në vitin 1582 dhe tani një nga tre në qytet, është i 16-ti në renditjen e universiteteve botërore QS për vitin 2022. Qyteti është i njohur gjithashtu për Festivalin Ndërkombëtar të Edinburgut dhe Fringe, ky i fundit është më i madhi vjetor në botë festival ndërkombëtar i arteve. Vendet historike në Edinburg përfshijnë Kalanë e Edinburgut, Pallatin e Holyroodhouse, kishat e Shën Giles, Greyfriars dhe Canongate, dhe Qytetin e Ri Gjeorgjian të gjerë të ndërtuar në shekujt 18/19. Qyteti i Vjetër i Edinburgut dhe Qyteti i Ri së bashku janë renditur si një vend i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s, i cili menaxhohet nga Trashëgimia Botërore e Edinburgut që nga viti 1999.
Historia
Redakto- Artikulli kryesor: Historia e Edinburgut
Edinburgu ka qenë i banuar për mijëra vjet.[3] Origjina e tij si vendbanim mund të gjurmohet në mesjetën e hershme kur në zonë u krijua një fortesë kodre, me shumë gjasa në Shkëmbin e Kalasë.
Edinburgu ishte kryesisht në duart e anglezëve nga viti 1291 deri më 1314 dhe nga viti 1333 deri më 1341, gjatë Luftërave të Pavarësisë Skoceze. Kur anglezët pushtuan Skocinë në vitin 1298, Mbreti Edward I zgjodhi të mos hynte në qytetin e kontrolluar anglez të Edinburgut, por kaloi me ushtrinë e tij.
Shekulli i 17-të
RedaktoNë vitin 1603, Mbreti James VI i Skocisë pasoi në fronin anglez, duke bashkuar kurorat e Skocisë dhe Anglisë në një bashkim personal të njohur si Bashkimi i Kurorave, megjithëse Skocia mbeti, në të gjitha aspektet e tjera, një mbretëri më vete.[4] Në vitin 1638, përpjekja e mbretit Charles I për të futur format e kishës anglikane në Skoci hasi në kundërshtimin e ashpër presbiterian që kulmoi në konfliktet e Luftërave të Tre Mbretërive.[5] Mbështetja e mëvonshme skoceze për rivendosjen e Charles Stuart në fronin e Anglisë rezultoi në pushtimin e Edinburgut nga forcat e Komonuelthit të Anglisë të Oliver Cromwell - Ushtria Modeli i Ri - në vitin 1650.
Në shekullin e 17-të, kufijtë e Edinburgut ishin ende të përcaktuara nga muret mbrojtëse të qytetit. Si rezultat, popullsia në rritje e qytetit u akomodua duke rritur lartësinë e shtëpive. Ndërtesat prej 11 katesh ose më shumë ishin të zakonshme,[6] dhe janë përshkruar si pararendëse të rrokaqiellit të ditëve moderne.[7][8] Shumica e këtyre strukturave të vjetra u zëvendësuan nga ndërtesat kryesisht viktoriane që shihen në qytetin e vjetër të sotëm. Në vitin 1611, një akt parlamenti krijoi Policët e Lartë të Edinburgut për të mbajtur rendin në qytet, që mendohet të jetë forca më e vjetër e policisë ligjore në botë.[9]
Gjeografia
RedaktoI kufizuar nga lumi Firth of Forth në veri dhe nga kodrat Pentland, të cilat rrethojnë pjesën jugore të qytetit, Edinburgu shtrihet në pjesën lindore të Ultësirave Qendrore të Skocisë. Qyteti shtrihet mbi një terren që është produkt i një aktiviteti të hershëm vullkanik dhe një periudhe të mëtejshme akullnajash intensive.
Ashtu si pjesa tjetër e Skocisë, Edinburgu ka një klimë të butë detare, e cila është relativisht e butë përkundër gjerësisë së saj gjeografike. Dimrat janë veçanërisht të butë, me temperatura ditore që rrallë bien nën 0˚C, çka është klimë e favorshme në krahasim me vende të së njëjtës gjerësi gjeografike, të tilla si: Moska, Labrador dhe Njufaundlend. Temperaturat verore janë zakonisht të moderuara, me temperaturën maksimale ditore që rrallë e tejkalon temperaturën 22 °C. Temperatura më e lartë e regjistruar ndonjëherë në qytetin e Edinburgut ka qenë 31,4 °C, e regjistruar më 4 gusht 1975.
Ekonomia
Redakto
Edinburgu është qyteti i madh më konkurrues në Britaninë e Madhe, në bazë të dhënave nga Centre for International Competitiveness. Ekonomia e Edinburgut është e bazuar kryesisht në sektorin e shërbimeve, ku arsimi, shëndetësia, financat, shërbimet e biznesit dhe turizmi janë punëdhënësit kryesorë. Niveli i papunësisë në Edinburg është relativisht i ulët (3,6%), çka mbetet vazhdimisht nën mesataren skoceze prej 4,5%. Sektori bankar ka qenë një pjesë e jetës ekonomike së Edinburgut për më shumë se 300 vjet, ku spikat Banka e Skocisë - tashmë pjesë e Grupit Bankar Lloyds – e themeluar me një akt të Parlamentit Skocez në 1695-ën.
Sot, së bashku me industrinë e shërbimeve financiare, të një rëndësie të veçantë janë edhe kompanitë e Sigurimeve dhe ato të Investimeve, ku spikasin kompanitë Scottish Widows dhe Standard Life, duke e bërë Edinburgun qendrën e dytë më të rëndësishme financiare në Mbretërinë e Bashkuar pas Londrës, dhe qendrën e katërt më të madhe financiare në Evropë. Në terma botërorë, Edinburgu renditet para Dubait, Amsterdamit dhe Uashingtonit, në bazë të dhënave nga Financial Global Centers Index.
Në tetor 2005, Banka Mbretërore e Skocisë hapi selinë e saj qendrore në Gogarburn, në perëndim të qytetit. Edinburgu është bërë kohët e fundit selia qendrore e Bankës Tesco dhe e kompanisë së shërbimeve financiare Virgin Money.
Arsimi
RedaktoNë qytetin e Edinburgut gjenden katër universitete, të cilët së bashku kanë mbi 100,000 studentë. I themeluar nga Dekreti Mbretëror i mbretit James VI në 1583, Universiteti i Edinburgut është një nga Universitetet e Lashtë të Britanisë së Madhe dhe është i katërti më i vjetër në Skoci pas universiteteve të St. Andrews, Glasgou dhe Aberdeen. Fillimisht i përqendruar rreth Old College, gjatë viteve Universiteti është zgjeruar në pjesë të ndryshme të qytetit, si në The Mound, Royal Mile (Milja Mbretërore) dhe Sheshi George.
Nga universitetet e tjera të qytetit mund të përmendim Universitetin Heriot-Watt dhe Universitetin Napier të Edinburgut.
Institucione të tjera të rëndësishme arsimore përfshijnë Kolegjin Mbretëror të Kirurgëve të Edinburgut dhe Kolegjin Mbretëror të Mjekëve të Edinburgut, të cilat janë themeluar me Dekret Mbretëror respektivisht në 1506 dhe 1681.
Shëndetësia
Redakto
Disa nga spitalet në Edinburg përfshijnë Infermierinë Mbretërore të Edinburgut, e cila përfshin Shkollën e Mjekësisë së Universitetit të Edinburgut, si dhe Spitalin e Përgjithshëm Perëndimor, e cila përfshin një qendër të madhe për trajtimin e kancerit dhe Klinikën e Plagëve të Lehta. Në Edinburg gjendet një spital privat, Spitali Murrayfield, i cili është në pronësi të Spire Healthcare. Infermieria Mbretërore është një spital për Aksidente dhe Emergjencë jo vetëm për Edinburgun, por edhe për rajonet e Midlothian dhe East Lothian, dhe është selia qendrore e NHS Lothian, duke e bërë atë një qendër primare për qytetin e Edinburgut dhe për rrethinat.
Banorë të famshëm
Redakto
Skocia ka një histori të pasur në shkencë dhe inxhinieri, me Edinburgun që ka dhënë një kontribut të ndjeshëm në këto emra të famshëm. JAmes Clark Makswell, themeluesi i teorisë moderne të elektromagnetizmit, ka lindur në Edinburg dhe është shkolluar pranë Akademisë së Edinburgut dhe Universitetit të Edinburgut, si edhe inxhinieri dhe shpikësi i telefonit Alexander Graham Bell. Të tjerë emra të lidhur me qytetin përfshijnë Max Born, fizikan dhe laureat i cmimit Nobel, Charles Darwin, biologun i cili zbuloi seleksionimin natyror dhe evolucionin, David Hume, filozof i shquar, ekonomist dhe historian, James Hutton, i cili konsiderohet si "Babai i Gjeologjisë", John Napier, shpikës i logaritmeve, kimistin dhe një nga themeluesit e termodinamikës Joseph Black, pionerët e kërkime mjekësore Joseph Lister dhe James Young Simpson, kimistin dhe zbuluesin e azotit, Daniel Rutherford, shkrimtarin Sir Walter Scott dhe Ian Wilmut, dhe gjenetistin e përfshirë në klonimin e deles Dolly, e klonuar pranë Institutit Roslin (Universiteti i Edinburgut) në periferi të Edinburgut. Trupi i balsamosur i deles Dolly është tani e ekspozuar në Muzeun Kombëtar të Skocisë.
Referime
Redakto- ^ ""Metropolitan Area Populations"" (në anglisht). 22 shkurt 2020. Arkivuar nga origjinali më 1 mars 2020. Marrë më 1 mars 2020.
{{cite web}}: Mospërputhje stampash kohore te|archive-date=/|archive-url=; sugjerohet 3 dhjetor 2018 (Ndihmë!) - ^ a b "Global city GDP 2014" (në anglisht). Brookings Institution. Arkivuar nga origjinali më 5 qershor 2013. Marrë më 18 nëntor 2014.
- ^ G and A Ritchie, Scotland, Archaeology and early history, Thames & Hudson 1981, reports Bronze Age finds at Magdalen Bridge, Duddingston Loch, Moredun, Granton and Mortonhall
- ^ Donaldson, Gordon (1967). Scottish Kings (në anglisht). Batsford. fq. 213.
- ^ Newman, P R (1990). Companion to the English Civil Wars (në anglisht). Oxford: Facts on File Ltd. fq. 13. ISBN 978-0-8160-2237-3.
- ^ Chambers, Robert (1824). Notices of the most remarkable fires in Edinburgh, from 1385 to 1824 (në anglisht). C. Smith & Company. fq. 11. Marrë më 17 shkurt 2013.
- ^ Peet, Gerard (2011). "The Origin of the Skyscraper" (PDF). CTBUH Journal (në anglisht). Arkivuar (PDF) nga origjinali më 29 qershor 2018. Marrë më 7 shtator 2019.
- ^ Wilson, Neil (2008). Edinburgh Encounter (në anglisht). fq. 37. ISBN 978-1-74179-306-2.
- ^ "High praise for city's first police". www.scotsman.com (në anglisht).