Arti ilir

Arti ilir përfshinë dëshmitë më të rëndësishme arkeologjike për kulturën materiale dhe shpirtërore që krijuan ilirët në viset dhe rajonet e Ilirisë.

Qeramika devollite (rreth viteve 1000 - 800 pes.)

Hyrje

Në fillim ata ilirët zhvilluan artin në të cilin mbizotëronin motivet gjeometrike (trekëndëshat, rombet, rrathët, spirale etj.), kryesisht në stolitë metalike dhe sende të dobishme, por edhe në enë qeramike. Tashmë në shekullin VI p.e.s. ndikimet e artit helen, që depërtoi drejtpërdrejt në luginat e lumenjve, përmes kolonive greke në pjesët jugore të Detit Jon dhe Adriatik, ose përmes kulturave etruske dhe të tjera në Itali, po rriteshin. Nën ndikimin e spazmës, arti antropomorfik, por edhe me zhvillimin e artit figurativ te vetë ilirët, në vise të ndryshme të vendeve ilire u shfaqën një sërë arritjesh të vlefshme artistike.^[1]^[2]

Historia

Arti antik ilir dëshmohet në truallin e Shqipërisë që prej mesit të mijëvjeçarit I p.e.s. deri në shekujt e parë të e.s. Në Iliri zhvillimi i artit si veprimtari e veçantë shoqërore nis me vendosjen e rendit skllavopronar në shek.VII p.e.s.-VI e.s. Qendrat e tij kryesore u bënë qytetet ilire Bylis, Amantia, Foinike, Butrot, etj. dhe ngulimet helene: Dyrrahu, Apolonia, Oriku. Në qendrat e hershme qytetare të shek.VI-V p.e.s. arti skllavopronar ilir shfaqet me importimin e figurinave prej bronzi e terakote, të enëve prej qeramike me figura të zeza dhe të kuqe, të enëve prej bronzi e të pasqyrave me figura njerëzore. Vepra të artit arkaik dhe të hershëm klasik janë koka prej bronzi e Apollonit nga Vlora, mbajtësja e pasqyrës nga Shkodra, Menada e Tetovës, Hyjnesha në fron nga Prishtina, etj. Njëkohësisht fillon imitimi i këtyre modeleve nga mjeshtrit ilirë, veçanërisht në zonën e Shkodrës dhe Dardani.

Figura me vlerë artistike ndeshim edhe në monedhat e shumta të kësaj periudhe që u realizuan në Apoloni, Durrah dhe Orik. Lulëzimi i disa qyteteve ilire dhe i kolonive helene solli një zhvillim të madh të artit që u pasua edhe me shumëllojshmëri formash e teknikash ; që nga afresket e deri te mozaikët e bukur monokrom dhe polikrom. Por në shekullin e I-rë u ngadalësua gjithë ai hov zhvillimi. Pushtimi romak që shkaktoi rënien ekonomike të qyteteve ilire, la gjurmë të dukshme edhe në art. Ndonëse Roma pushtuese u pushtua vetë prej artit helen, përsëri ndikoi në qytetet ilire me tipare të kulturës së saj provinciale romake. U duk më qartë ndikimi në skulpturë, ku përgjithësisht u ndoq realizmi tipik i kohës, por ndjehet gjithashtu fryma klasike që mbështetet në traditën qindravjeçare. Qendrat kryesore të veprimtarisë artistike mbeten përsëri Apolonia, Dyrrahu, Butrinti etj.

Nga fillimi i VI pes. deri në fund të IV pes. në trevat veriore ilire lulëzoi një nga artet më interesante parahistorike ilire, i ashtuquajturi, art situla, i krijuar duke ndërthurur elemente artistike dhe kulturore nga Greqia, Etruria dhe popullsia indigjene. Emrin e ka marrë nga situlat prej bronzi (kova me kapak), skena të dekoruara me bollëk nga jeta e përditshme, përshkrime të kafshëve të ndryshme dhe motive gjeometrike e të tjera të bëra me reliev. Përshkrime të tilla u gjetën edhe në pllakat dekorative të rripave, më rrallë në helmeta dhe objekte të tjera (vende varresh në Nesactium afër Pulës).^[3] ^[4]

Nën ndikimin e këtij arti u zhvillua, nga shekulli V p.e.s. Kr. deri në kohën romake, në zonën e japodëve, arti origjinal vendas në urna guri me skena të lidhura me kultin e të ndjerit dhe zakonet e varrimit (ekzemplarë nga Ribiqi dhe Jezerin jo shumë larg Bihaqit). Varëse antropomorfe dhe zoomorfike të stilizuara prej bronzi, aplikime në kopset dhe gjokset nga Kompolje, Prozor, Otoçac dhe vende të tjera në Lika janë interesante për të mësuar rreth artit dhe fesë Iapodian. Gërmimet në kryeqytetin Histra Nesactium zbuluan një sërë statujash guri me përmasa pothuajse reale, të cilat i përkisnin një faltoreje monumentale ilire nga shekulli V-IV. shekulli para Krishtit Kr.; kjo e veçantë dhe unike në tokën ilire u krijua nën ndikimin e artit grek, i cili arriti në Itali ndër ilirët e veriut. Ardhja e keltëve në territorin ilir në IV. shekulli para Krishtit Kr. ai nuk ndikoi ndjeshëm në artin ilir; stolitë e veçanta bimore, motive të dallueshme të artit kelt, shfaqen vetëm në armë dhe në disa objekte dekorative.

Nga kohët parahistorike, veçanërisht në Shqipëri, Istria dhe Hercegovinë, vijnë mbetjet e shumë vendbanimeve të fortifikuara ilire (kodra ose kështjellë), të ndërtuara fillimisht me blloqe të mëdha guri të formës së çrregullt, dhe nga shekulli V p.e.s. prej guri të latuar në formë katrore. Ilirët përveç Gradinës njihnin edhe llojin sojenik të vendbanimit; më të mirë të eksploruara janë vendbanimet e sojës në lumenjtë Sava dhe Una. Në rajonet karstike, nga Istria në veri deri në Epir në jug, ata ndërtuan shtëpi prej guri me planimetri katërkëndëshe ose rrethore; tipi rrethor është ruajtur në Istri dhe Dalmaci deri më sot si baritor, dmth. shtëpi fushore (bunja, poljarica, kazhun).^[5]^[6]

Ardhja e romakëve në viset ilire shkaktoi ndryshime të mëdha në jetën e përgjithshme, duke përfshirë edhe artin. Shprehja artistike romake u pranua kryesisht nga popullsia urbane, ndërsa vendasit vazhduan të zhvillonin artin e tyre, i cili lulëzoi gjatë Perandorisë së vonë. Më pas u krijuan gurët e varreve dhe monumentet e kushtimit me figura të të vdekurve dhe hyjnitë vendase të gdhendura në reliev të cekët, me fytyra të shfaqura përballë, një teknikë që të kujton traditën e vjetër autoktone të gdhendjes së drurit. Të ndikuar nga arti greko-romak, artistët ilirë zhvilluan forma të veçanta të gurëve të varreve, të njohura për disa krahina ilire (p.sh. cipus liburnian, një lloj guri varri cilindrik me një kon pishe sipër). Shumë vepra ilire të ruajtura nga periudha romake përmbajnë motive të vjetra zbukuruese dhe simbolike, të cilat shfaqen deri në antikitetin e vonë, dhe disa prej tyre i mbijetuan shfaqjes së krishterimit dhe rënies së Perandorisë Romake dhe u bënë pjesë e trashëgimisë artistike të popujve që jetonin në perëndim. Ballkani.^[7] ^[8]

Në të njëjtën periudhë me artin e trevave fshatare, në truallin e Shqipërisë arriti zhvillimin më të madh edhe arti i mozaikut. Mozaiku më i hershëm është gjetur në Durrës dhe i përket shekullit IV p.e.r. dhe është i punuar me gurë zalli shumëngjyrësh. Ka vlera të rralla artistike që shquhen në gjithë veprimtarinë e kësaj gjinie. Quhet “Bukuroshja e Durrësit”^[9] ^:23 ^[10] dhe mund të cilësohet si bukuroshja e gjithë mozaikëve që janë zbuluar deri tani në truallin shqiptar, për hijeshinë e figurës dhe mjeshtërinë e realizimit artistik. Në shekullin e I-rë, siç përmendëm, u arrit lulëzimi i këtij arti dhe nga gurët e zallit u kalua në kubikë të prerë prej guri, qelqi, mermeri apo balte të pjekur. Mozaikë të tillë janë zbuluar në Apolloni, Dyrrah dhe Butrint.

Zhvillimi i mëvonshëm i mozaikëve lidhet kryesisht me monumentet paleokristiane. Pas shekullit te V-të motivet e mozaikut ndryshojnë nga modelet e pikturave të herëshme, siç është amazonamania në Apoloni, duke u zëvendësuar me figura simetrike që qëndrojnë të shkëputura në sipërfaqe dhe që paraqesin figura kafshësh, shpendësh, pemë frutore, lule e të tjerë simbole të artit paleobizantin. Ruhen edhe sot në gjendje të mirë disa vepra të tilla, sic janë Pagëzimorja në Butrint, mozaikët e Linit dhe të Antigonës. Nga gërmimet e deritanishme, është gjetur vetëm një mozaik paretial në Durrës, brenda Amfiteatrit të qytetit, që i përket shekullit VI-VII-të.

Shih edhe

Referime

^ Civici, N. (2007). "Analysis of Illyrian terracotta figurines of Aphroditeand other ceramic objects using EDXRF spectrometry†". X-Ray Spectrometry (në anglisht). 36 (2): 1. doi:10.1002/xrs.945.
^ John Bagnell Bury; Stanley Arthur Cook; Frank Ezra Adcock (1996). The Cambridge Ancient History: The Augustan Empire, 43 B.C.-A.D. 69, 2nd ed., 1996 - Band 10 von The Cambridge Ancient History, Iorwerth Eiddon Stephen Edwards (në anglisht). University Press, 1996.
^ Aleksandar Stipčević (1977). The Illyrians: history and culture (në anglisht) (bot. Aleksandar Stipčević). Noyes Press, 1977. ISBN 9780815550525.
^ Irad Malkin (30 nëntor 1998). The Returns of Odysseus: Colonization and Ethnicity (në anglisht). University of California Press, 1998. fq. 77. ISBN 9780520920262.
^ The Cambridge Ancient History (në anglisht) (bot. John Boederman). Cambridge University Press, 1997. 1924. fq. 230. ISBN 9780521224963.
^ J. M. Coles; A. F. Harding (30 tetor 2014). Meine Bücher Mein Verlauf Bücher bei Google Play The Bronze Age in Europe: An Introduction to the Prehistory of Europe C.2000-700 B.C. (në anglisht). Routledge, 2014. fq. 448–470. ISBN 9781317606000.
^ Ferid Hudhri. "2.10. FINE /VISUAL ARTS" (PDF). seda.org.al (në anglisht). fq. 2.^{[lidhje e vdekur]}
^ "Bashkia Belsh". qarkuelbasan.gov.al. Arkivuar nga origjinali më 6 mars 2016. Marrë më 10 dhjetor 2010.
^ Shehu, Qazim (25 dhjetor 2011). "Loja e imazheve në fillin e së bukurës - Shënime për librin "Katër shekuj para Krishtit" të Ferik Ferrës" (PDF). Gazeta 55. 15 (4785): 24. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 31 janar 2012. Marrë më 21 mars 2012. Tek Ferik Ferra e bukura vjen si një veçori tjetër, si jehonë sugjestionuese e perceptimit kulturor të shekujve, si rezistencë e genit etnik përcjellë përmes imazheve e kontrapunktve të befasishme... Bukuroshja e Durrësit është poezia bërthamë në këtë ideshtjellim e cila manifestohet si poezi e mahnitjes poetike
^ Ferra, Ferik (2011). 4 shekuj para Krishtit. Tirana, Albania: Naimi. fq. 64. ISBN 978-9928109101.

[1] Civici, N. (2007). "Analysis of Illyrian terracotta figurines of Aphroditeand other ceramic objects using EDXRF spectrometry†". X-Ray Spectrometry (në anglisht). 36 (2): 1. doi:10.1002/xrs.945.

[2] John Bagnell Bury; Stanley Arthur Cook; Frank Ezra Adcock (1996). The Cambridge Ancient History: The Augustan Empire, 43 B.C.-A.D. 69, 2nd ed., 1996 - Band 10 von The Cambridge Ancient History, Iorwerth Eiddon Stephen Edwards (në anglisht). University Press, 1996.

[3] Aleksandar Stipčević (1977). The Illyrians: history and culture (në anglisht) (bot. Aleksandar Stipčević). Noyes Press, 1977. ISBN 9780815550525.

[4] Irad Malkin (30 nëntor 1998). The Returns of Odysseus: Colonization and Ethnicity (në anglisht). University of California Press, 1998. fq. 77. ISBN 9780520920262.

[5] The Cambridge Ancient History (në anglisht) (bot. John Boederman). Cambridge University Press, 1997. 1924. fq. 230. ISBN 9780521224963.

[6] J. M. Coles; A. F. Harding (30 tetor 2014). Meine Bücher Mein Verlauf Bücher bei Google Play The Bronze Age in Europe: An Introduction to the Prehistory of Europe C.2000-700 B.C. (në anglisht). Routledge, 2014. fq. 448–470. ISBN 9781317606000.

[history-7] Ferid Hudhri. "2.10. FINE /VISUAL ARTS" (PDF). seda.org.al (në anglisht). fq. 2.^{[lidhje e vdekur]}

[8] "Bashkia Belsh". qarkuelbasan.gov.al. Arkivuar nga origjinali më 6 mars 2016. Marrë më 10 dhjetor 2010.

[9] Shehu, Qazim (25 dhjetor 2011). "Loja e imazheve në fillin e së bukurës - Shënime për librin "Katër shekuj para Krishtit" të Ferik Ferrës" (PDF). Gazeta 55. 15 (4785): 24. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 31 janar 2012. Marrë më 21 mars 2012. Tek Ferik Ferra e bukura vjen si një veçori tjetër, si jehonë sugjestionuese e perceptimit kulturor të shekujve, si rezistencë e genit etnik përcjellë përmes imazheve e kontrapunktve të befasishme... Bukuroshja e Durrësit është poezia bërthamë në këtë ideshtjellim e cila manifestohet si poezi e mahnitjes poetike

[10] Ferra, Ferik (2011). 4 shekuj para Krishtit. Tirana, Albania: Naimi. fq. 64. ISBN 978-9928109101.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]