Tališki masiv

Tališki masiv; (fa) کوه‌های تالش; (az) Talış dağları
	Satelitski prikaz sjevernog Tališkog masiva
Koordinate	38°42′0″N, 48°18′0″E
Visina	3348 m
Najviši vrh	Ak-Dag
Ostali vrhovi	• Bogru-Dag (3189 m); • Kuh-e Šah Moalem (3110 m); • Kuh-e Buzhane (3070 m)
Dužina	~400 km
Planinski masiv	Alborz
Lokacija
Država	Iran:; • Gilan; • Ardabilska pokrajina; • Zandžanska pokrajina; Azerbejdžan:; • Lankaranska regija
Najbliža mjesta	Rudbar, Rostamabad, Tonekabon, Kolur, Masal, Pare-Sar, Halhal, Haštpar, Čubar, Astara, Lankaran
Geologija
Starost	tercijar
Karta
	Tališki masiv class=notpageimage\| Približni centar masiva na karti Irana

Tališki masiv (perz. کوه‌های تالش, azer. Talış dağları) je planinski masiv koji se proteže sjeverozapadnim Iranom i jugoistočnim Azerbajdžanom.

Geologija

Tališki masiv dijeli geološke sličnosti s Alborzom, Kopet-Dagom i Malim Kavkazom. Svi navedeni masivi rezultat su alpske orogeneze, faze kasnog mezozoika i kenozoika tokom kojeg se uzdigao Alpsko-himalajski lanac planina. Sastav Tališkog masiva uglavnom je od fliša, te efuzivnih i vulkanoklastičnih stijena. Podno masiva duljinom od oko 300 km proteže se tališki rasjed koji se vrlo aktivnim pokazao tokom 1970-ih godina kada su potresima pogođeni Astara (1970.) i Sijahbil (1978.).

Fizička geografija

Glavni članak: Geografija Irana

Tališki masiv dijelom je mnogo većeg masiva Alborz od kojeg je na jugoistočnom kraju odvojen dolinom Safid-Ruda, dok je na krajnjem sjeverozapadu od Malog Kavkaza odvojen dolinom Araksa. Safid-Rud ga također odvaja od paralelnog Čelehanskog masiva na jugozapadu, a prema Iranskoj visoravni na zapadu još se prožimaju ogranci Čehelnurskog, Bozkuškog, Sabalanskog i Kalantarskog masiva. Na istoku je od Kaspijskog jezera odvojen Tališkom nizinom koja prema sjeveru prelazi u moganske stepe odnosno Kursko-araksansku nizinu. Širina Tališke nizine znatno varira: od svega 2 km na centralnom dijelu kod Čubara do 50 km oko Rašta na južnom.

Ukupna duljina masiva je oko 350 km, a postoji više planinskih vrhova koji prelaze 3000 m među kojima se ističu iranski Ak-Dag (3348 m), Bogru-Dag (3189 m), Kuh-e Šah Moalem (3110 m) i Kuh-e Buzhane (3070 m). Na jednom od visokih vrhova oko 10 km sjeveroistočno od Halhala nalazi se i grobnica Hodžam (3062 m). Nadmorska visina graničnih područja masiva oscilira od ispod razine mora na strani kaspijske depresije do 1400 m prema Iranskoj visoravni u okolici Ardabila.

Politička geografija

Svojim sjevernim dijelom u duljini od oko 80 km Tališki masiv predstavlja prirodnu državnu granicu između Irana i Azerbajdžana. Ona je definirana bilateralnim Turkmenčajskim sporazumom iz 1828. godine kojim je završen dvogodišnji rat između imperijalne Rusije i kadžarskog Irana. Danas se Tališki masiv proteže kroz tri iranske pokrajine (Ardabilske, Zandžanske i Gilana) odnosno azerbajdžansku Lankaransku ekonomsku regiju.

Antropogeografija

Kaspijski obronci Tališkog masiva zajedno s pripadajućom nizinom naseljeni su Tališima u sjevernoj zoni odnosno Gilancima na južnoj. Oba naroda su iz iranske porodice, a govore tališkim odnosno gilačkim koji spadaju u sjeverozapadne iranske jezike. Historijski, dvije navedene zone predstavljaju kulturne regije Tališ (ili Taleš) i Gilan, a danas su administrativno spojene u Gilansku pokrajinu (ne računajući azerbajdžanski dio sjevernog Tališa). Na zapadnim obroncima prema Iranskoj visoravni Tališki masiv uglavnom je naseljen iranskim Azarima. Gradovi koji su smješteni u planinama masiva ili njihovoj neposrednoj blizini su Rudbar, Rostamabad, Tonekabon, Kolur, Masal, Pare-Sar, Halhal, Haštpar, Čubar i Astara u Iranu, te Lankaran u Azerbajdžanu.

Hidrologija

Cjelokupno područje Tališkog masiva pripada slivu Kaspijskog jezera, a vodotoci se mogu podijeliti na tri slivne podgrupe:

Istočnu zonu – obuhvaća rijeke (s pritocima) koje izravno pritječu Kaspijskom jezeru (npr. Astara-Čaj, Lavandevil-Čaj, Lemir-Rud, Havik-Rud, Lesar-Rud, Gorgan-Rud, Nav-Rud, Rud-e Hale-Sar, Rud-e Nov-Kande i Šafa-Rud).
Porječje Kure – sve rijeke sjeverozapadnih padina pritječu u Karasu koji se s Kurom spojen preko Araksa (npr. Namin-Čaj i Sambur-Čaj).
Porječje Safid-Ruda – sve rijeke jugozapadnih padina pritječu u Kizil-Uzun koji se spaja na Safid-Rud (npr. Kivi-Čaj, Kandirak-Rud, Sekarči-Čaj, Zal-Rud, Rud-e Čamal-Gin, Sijave-Rud, Kankoli-Čaj, Ab-e Lar, Pasar-Čaj i Gilvan-Čaj).

Razvodnica između dva navedena porječja nalazi se na spojnici Tališkog s Čehelnurskim masivom na nadmorskoj visini od oko 1830 m, između sela Džijavana i Hefzabada odnosno 10 km zapadno od Nura koji predstavlja najveće prirodno jezero na padinama masiva (5,6 km²; 0,017 km³).

Klima

Na području Tališkog masiva prevladavaju tri vrste klime. Prema Köppenovim parametrima zapadna zona koja gravitira Iranskoj visoravni spada u podtip sredozemne klime (Csa) s izraženijim proljetnim kišama. S obzirom da u istočnom pojasu prosječna količina padalina najsušeg mjeseca prelazi 40 mm, klasificira se u kaspijski podtip umjerene tople kišne klime i nosi oznaku Cfsa. Ovaj podtip prevladava još isključivo samo u zapadnom Golestanu. Prosječna godišnja količina padalina u ovoj zoni može se kretati i do 2000 mm pa predstavlja najkišovitije područje i Irana i Azerbajdžana. Na krajnjem sjeveru prema moganskim stepama prevladava hladna stepska klima (BSk).

Planinski vjetrovi tokom jeseni pušu niz Alborz čime donose topli i suhi zrak u kaspijske nizine, a njihova velika brzina na brdsko-planinskom području često uzrokuje štetu što se posebno odnosi na prijevoje na visini 2000 ‒ 2500 m smještenih na kolebljivoj granici između suhih planinskih i vlažnih kaspijskih struja. U gornjim dolinama Safid-Ruda (pokraj Mandžila) i Talar-Ruda (okolica Gaduka i Firuzkuha) navedene se širokopojasne struje preklapaju s više lokaliziranih sistema odnosno prožimaju s njihovim zračnim masama, čime se u uskim kanjonima javlja izuzetno snažan vjetar koji puše u smjeru unutrašnjosti tj. Iranske visoravni.

Biogeografija

Fitogeografske karakteristike Tališkog masiva drastično se razlikuju ovisno istočnom ili zapadnom pojasu. Istočnim tj. kaspijskim pojasom prevladava izuzetno bujna vegetacija odnosno suptropske kišne i mješovite šume. Šume su uglavnom bukvine, hrastove i grabove, a podnožje masiva je jedino mjesto u Iranu (uz ostatak Alborza) gdje se javlja i zimzeleno grmlje. Na zapadnom dijelu vegetacija je bitno oskudnija. Neke od većih životinja koje obitavaju na Tališkom masivu su divlja koza, muflon, crvena lisica, zlatni šakal, sivi vuk, vepar, obični jelen, mrki medvjed i perzijski leopard.

Zaštićena područja

Iran

Azerbajdžan

Transport

Tališki masiv historijski je zajedno s Alborzom predstavljao teško savladivu prirodnu zapreku između sjevernog Irana i unutrašnjosti. Transport se odvijao uglavnom uz dolinu Safid-Ruda ili preko planinskih prijevoja (perz. گردنه; gardane) kao što su (od sjevera prema jugu): Hejranski (1450 m), Purski (2693 m), Tunski (2108 m), Tabački (2404 m), Madžarski (2036 m), Gavanbandski (2396 m), Rizegadučki (2504 m), Čalebanski (2491 m), Babaraštanski (2238 m), Masulski (2021 m), Mandanski (2615 m), Kalafski (2326 m), Andarski (2240 m), Salaksijavski (2445 m), Bandigadučki (2573 m), Dizabdazsarski (2426 m), Gilibolanški (2231 m), Tulaberijanski (2174 m) i Laškargaški prijevoj (2436 m). Moderne prometnice koje se protežu poprečno preko Tališkog masiva su iranske državne ceste 33 (Ardabil – Bilesavar), 16 (Astara – Ardabil), 22 (Halhal – Bunel), te Halhal – Asalem. Jugoistočno uz dolinu Safid-Ruda još se protežu autocesta 1 i cesta 49, paralelno s masivom zapadno se dijelom proteže cesta 31, a na krajnjem sjeverozapadnom dijelu i cesta 12. U dolinama postoji još niz lokalnih iranskih cesta koje ne prelaze masiv već spajaju naselja visokih nadmorskih visina sa spomenutim cestama ili kaspijskom cestom 49. Dvije bitnije ceste takvog tipa postoje i u Azerbajdžanu – R47 i R48.