Narodnooslobodilački odbor

Vojislav Kecmanović govori na zboru za vreme predizborne kampanje za NOO na oslobođenoj teritoriji Majevice, jula 1943.

Miting u oslobođenom Kičevu 26.IX. 1943. povodom formiranja narodnooslobodilačkog odbora za zapadnu Makedoniju.

Narodnooslobodilački odbori (NOO) su bili organi revolucionarne narodne vlasti u Jugoslaviji, formirani za vreme Narodnooslobodilačkog rata u periodu od 1941. do 1945. godine.

Narodni odbori su birani ili imenovani od početka oružanog ustanka 1941. godine, na oslobođenoj, a kasnije i na neoslobođenoj teritoriji. Od osnivanja su bili klica novog društvenog sistema, jer su svojim revolucionarno-demokratskom praksom izražavali revolucionarne i socijalne težnje. Stvaranjem narodnooslobodilačkih odbora došlo je do paralelizma tri vlasti na teritoriji Jugoslavije: narodnooslobodilačkog pokreta, starog centra vlasti u emigraciji, čije je interese izražavao pokret Mihailovića, te okupatorske i kvislinške.

Njihovo osnivanje sukobljavalo je komuniste sa Kominternom, koja je suspendovala sve socijalne promene dok traje rat, a na drugoj strani sa četnicima koji su u njihovom stvaranju videli nameru da se odstrani „legalni poredak" i preuzme vlast. Mihailovićevi četnici su prve dve godine rata zadržavali stare organe vlasti, ali su i oni od 25. decembra 1943. godine počeli osnivati Narodne ravnogorske odbore.

Osnivanje i regulisanje rada Narodnooslobodilačkih odbora

U prvoj godini rata u nekim krajevima Jugoslavije, NOO-i su bili pretežno organi u svrhu borbe, kako bi snagama Narodnooslobodilačkog pokreta obezbedili potrebna materijalna sredstva za uspešno vođenje oslobodilačke borbe i nazivani su privremeni narodnooslobodilački odbori. U krajevima gde je oružani ustanak od samog početka dobio šire razmere, NOO-i su bili i organi borbe i nova narodna vlast.

Imenovanjem narodnooslobodilačkog odbora u Kolašinu, 19. jula 1941, izborom Narodnog odbora oslobođenja sreza beranskog, 21. jula, te Sreskog NO odbora u Andrijevici, istog dana, stvarala se nova vlast ukidanjem stare. Dekret kojim se osniva sreski odbor u Krupnju nakon oslobođenja varoši septembra 1941. izričit je u stavu da se stara vlast ukida.

Prvi organi narodne vlasti su se u raznim krajevima Jugoslavije različito nazivali:

• narodnooslobodilački odbori
• revolucionarna veća
• odbori narodne odbrane
• narodna veća
• oslobodilački komiteti
• odbori oslobođenja
• odbori fronta
• komande opština
• vojnorevolucionarna veća, itd.

Uporedo sa razvojem Narodnooslobodilačkog rata i revolucije, tako su se različito razvijali i NOO-i od seoskih, opštinskih, sreskih i okružnih, do oblasnih i glavnih NOO-a u nekim pokrajinama. Obično su najpre stvarani seoski, a zatim optšinski i ostali NOO-i, mada je bilo i obratnih slučajeva, da su prvi bili osnivani sreski, pa seoski i opštinski (Crna Gora, Zapadna Srbija, Bosanska krajina). U Sloveniji je već 16. septembra 1941. godine osnovan NOO za čitavu pokrajinu, a tek su posle stvarani seoski i ostali odbori.

Na Prvom zasedanju AVNOJ-a u Bihaću 26. i 27. novembra 1942. godine, nazivi i delokrug rada NOO-a ujednačeni su na skoro čitavoj oslobođenoj teritoriji Jugoslavije.

Zadaće Narodnooslobodilačkih odbora

Narodnooslobodilački odbori su u svom radu najneposrednije sarađivali sa vojnoteritorijalnim komandama, koje su bile dužne da održavaju tesni kontakt s narodnooslobodilačkim odborima i staraju se o provođenju u delo njihovih odluka. Sav pitanja međusobne saradnje na slobodnoj teritoriji NOO-i su rešavali sporazumno sa vojnopozadinskim organima, operativnim jedinicama i društveno-političkim organizacijama.

Od posebnog značaja za razvitak NOO-a bila su načela o njihovim izborima, karakteru i zadacima, prvi put objavljena u Uputstvu komunističke partije Jugoslavije, objavljenom 19. oktobra 1941. godine u „Borbi“ pod naslovom „Narodnooslobodilački odbori moraju postati istinski privremeni nosioci vlasti“. U februaru 1942. godine Vrhovni štab NOP i DV Jugoslavije za vreme boravka u Foči, na planu daljenjeg razvoja NOB-a u Jugoslaviji, objavio je propise o NOO-ima pod nazivom „Zadaci i ustrojstvo narodnooslobodilačkih odbora“ i „Objašnjenja i uputstva za rad narodnooslobodilačkih odbora u oslobođenim krajevima“, poznate kao „Fočanski propisi“. U septembru 1942. godine, Vrhovni štab NOV i PO Jugoslavije preuzeo je niz novih mera za dalju izgradnju sistema narodne vlasti. U selu Drinićima, 2. septembra izdata su nova uputstva o izboru, strukturi i zadacima NOO-a i organa pozadinske vojne vlasti, pod imenom „Naredba o izboru, strukturi i zadacima narodnooslobodilačkih odbora i naredba o obrazovanju pozadinskih vojnih vlasti“. Tim propisima NOO-i su proglašeni za stalne organe vlasti, a doneta su i uputstva za sprovođenje izbora za NOO-e po demokratskom izbornom sistemu. Krajem 1942. godine, NOO-i se na svojim teritorijama pojavljuju kao organizatori privrednog, političkog i kulturnog života.

Tipovi Narodnooslobodilačkih odbora

Narodnooslobodilački odbori su bili podeljeni na seoske, opštinske, sreske, okružne, oblasne i glavne. Svaki od njih je obavljao svoje zadaće od lokalne, pa do regionalne razine. Što je NOO delovao na višoj razini, to je imao više članova i bio složeniji po sastavu i obavljanju svojih dužnosti.

Seoski narodnooslobodilački odbori, kao neposredni organi narodne vlasti, direktno povezani sa biračima seljacima, kojima su bili odgovorni za rad imali su u sastavu 3 do 5 članova, od kojih je svaki bio zadužen za pojedini sektor rada. Predsednik i sekretar (koji su najčešće bili članovi KPJ) obedinjavali su rad čitavog odbora. Osim rada oko ishrane vojske, siromašnog stanovništva i izbeglica, seoski NOO-i su rešavali i mnoga druga pitanja, vršili rekviziciju i konfiskaciju, organizovali seoske straže, skupove, konferencije, tečajeve za opismenjavanje, predavanja iz oblasti kulture, rešavali molbe i zahteve meštana i o svom radu podnosili izveštaj opštinskom NOO-u.

Opštinski narodnooslobodilački odbori su, pored organizacione i političke pomoći seoskim NOO-ima, obedinjavali njihov rad. Ovaj tip odbora sastojao se od plenuma koji su sačinjavali predsednici ili sekretari seoskih NOO-a i članovi Izvršnog odbora (sekretarijata), koji se sastojao od predsednika od predsednika, sekretara (po pravilu je bio član KPJ), blagajnika i nekoliko članova, direktno zaduženih za pojedine sektore rada. Izvršni odbor obavljao je svakodnevne tekuće poslove, sprovodeći zaključke sa sednica plenuma opštinskog NOO-a. Izvršni odbor je za svoj rad odgovarao plenumu opštinskog NOO-a, a podnosio je izveštaje o svom radu sreskom NOO-u. U nekim krajevima Bosne, umesto opštinskog NOO-a postojale su komande opština na čelu s komandantom.

Sreski narodnooslobodilački odbori sastojali su se od plenuma, koji je sačinjavao od 15 do 25 članova, i Izvršnog odbora koji su sačinjavali predsednik, potpredsednik, sekretar i članovi zaduženi za pojedine sektore rada, poput ishrane vojske i stanovništva, komunalnih pitanja, pitanja zdravstva, kulture i prosvete, itd. Izvršni odbor radio je kao kolektivno telo. Instutucija sreskih (kotarskih) NOO-a zadržala se dugo godina još i posle rata.

Prvi sreski NOO izabran je 21. jula 1941. godine u Beranama, pod imenom Narodni odbor oslobođenja. Tom je prilikom doneta rezolucija kojom je postavljeno da celokupnu civilnu, sudsku i vojnu vlast preuzima narod.

Okružni narodnooslobodilački odbori obrazovani su na širim oslobođenim područjima kad je već postojala potpuno izgrađena mreža nižih organa vlasti. Prvi okružni NOO formiran je u Užicu 7. novembra 1941. godine i obuhvatao je šest srezova. U novembru, na području Zapadne Srbije, osnovana su dva inicijativna okružna NOO-a, za valjevski okrug u Osečenici i za takovski okrug u Čačku. Na teritoriji Hrvatske 20. januara 1942. godine formiran je Okružni NOO za Kordun, ali je po odluci Centralnog komiteta Komunističke partije Hrvatske nakon nekog vremena ukinut. Posle septembra 1942. godine počeli su da se formiraju Okružni NOO-i i na drugim područjima Jugoslavije, da bi u 1943. godini i kasnije bili osnovani u svim oslobođenim krajevima.

Oblasni (pokrajinski) narodnooslobodilački odbori formiraju se radi organizacionog i političkog delovanja na široj i kompaktnoj oslobođenoj teritoriji. Prvi oblasni NOO formiran je 17. aprila 1942. godine u Hercegovini, iz čijeg se konstitutivnog dokumenta vidi da je imao prvenstveno političke zadatke, mada se brinuo i o radu nižih organa vlasti.

Oblasni NOO za Dalmaciju osnovan je 28. januara 1943. godine. Prilikom konstituisanja proglasio se Pokrajinskim narodnooslobodilačkim odborom za Dalmaciju da bi kasnije bio preimenovan u Oblasni. Veliku aktivnost ispoljio je u leto i jesen 1943. godine, naročito posle kapitulacije Italije. Sem rada na oslobođenoj teritoriji, njegova aktivnost se proširila i na okupirane delove Dalmacije.

U Slavoniji je izabran Oblasni NOO 22. avgusta 1943. godine, a u Istri istog meseca, da bi 25. septembra 1943. godine, na skupštini u Pazinu bio formiran Privremeni pokrajinski izvršni odbor za Istru.

Na Kosovu je na konferenciji, koja je održana od 31. decembra 1943. do 2. januara 1944. godine, izabran Oblasni NOO, koji je za sve vreme Narodnooslobodilačkog rata radio kao organ političkog jedinstva naroda, pružajući pomoć nižim organima vlasti, koji su glavnom radili ilegalno ili poluilegalno.

Oblasni NOO za Bosansku krajinu izabran je 26. septembra 1943. godine, a 23. oktobra u Tuzli je formiran Oblasni inicijativni NOO za istočnu Bosnu.

Glavni narodnooslobodilački odbori osnovani su 1941. i 1942. godine, da bi kasnije, jačanjem Narodnooslobodilačkog pokreta, prerasli u antifašističke skupštine i veća, odnosno u najviše organe vlasti u pojedinim pokrajinama, čime je potvrđen princip federativnog uređenja Jugoslavije.

Iako još nije bilo oslobođenih područja, u Sloveniji je već 16. septembra 1941. godine osnovan Slovenački narodnooslobodilački odbor (savet), kao najviši politički organ i organ vlasti na teritoriji Slovenije. On je potvrđen na Kočevskom zboru početkom oktobra 1943. godine, da bi 9. maja 1945. godine prerastao u vladu Narodne Republike Slovenije.

U Srbiji je 17. novembra 1941. godine osnovan Glavni NOO za Srbiju, kao organ sa najvišim odredbama vlasti na oslobođenoj teritoriji Srbije. Ovaj je odbor kratko vreme krajem 1941. godine radio legalno. Posle Prve neprijateljske ofanzive, njegova aktivnost je postepeno rasla, da bi u novembru 1944. godine prerastao u Antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja Srbije.

Narodnooslobodilački odbor za Crnu Goru izabran je 1. februara 1942. godine u manastiru Ostrogu i uspešno je delovao do povlačenja partizanskih snaga iz Crne Gore juna 1942. godine.

Glavni NOO za Vojvodinu osnovan je 10. marta 1944. godine. Od samog početka radio je kao najviši politički organ i organ vlasti na svom području.

Zaključak

Svi Narodnooslobodilački odbori, koji su formirani i razvijali se za vreme rata, stalno su usavršavali svoj rad, usporedo sa razvojem i jačanjem NOP-a i njegovom afiramcijom na unutarnjem i spoljnom planu, da bi posle Drugog zasedanja AVNOJ-a u Jajcu 29. i 30. novembra 1943. godine i sami doživeli svoju punu afirmaciju i postali vrlo značajan faktor NOR-a i socijalističke revolucije. Njihova glavna značajka je da su „ponikli“ iz naroda, odnosno da su njihovi članovi bili obični ljudi.

NOO-i su bili vlast koja je regulisala odnose, izgrađivala svakodnevni život na oslobođenim i poluoslobođenim teritorijama i učestvovala u rešavanju najosetljivijih pitanja i problema, zbog čega su na taj način stekli poverenje među stanovništvom.

Naziv NOO zadržan je sve do objavljivanja Zakona o narodnim odborima 1946. godine.

Povezano

• Glavni Narodnooslobodilački odbor Vojvodine
• Glavni Narodnooslobodilački odbor Srbije
• Narodnooslobodilački fond
• Slovenački narodnooslobodilački savet

Literatura

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga šesta). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1965. godina.
• Ilustrirana povijest Narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji 1941-1945. „Stvarnost“, Zagreb 1973. godina.