Kozaci
Kozaci (rus. казаки, ukr. козаки, polj. kozacy) su nastali kao zajednice slobodnih vojnika-konjanika. Pojavili su se u 15. veku u stepama južne Rusije, kao odbrana od upada azijskih nomada. Činili su ih ruski i ukrajinski seljaci i izvestan broj tatarskih prebega. Do 18. veka bili su delimično nezavisni od Ruskog carstva, a posle toga su služili kao konjica. U carskoj Rusiji su bili oslobođeni plaćanja poreza, ali su zato uvek bili spremni za polazak u rat. Njihovi predvodnici su se zvali atamani ili hetmani.
Najviše Kozaka je živelo u oblastima oko reka Ural, Don i Dnjepar. Po regionu u kome su živeli, razlikujemo: ukrajinske, donske, uralske, kubanske, zaporoške, sibirske i druge kozake. Uralski i orenburški kozaci su odigrali ključnu ulogu u kolonizovanju Sibira.
Istorija
uredi
Kozaci se dele na dve glavne grupe: Ukrajinske (Maloruske) i Donske. Od Maloruskih kozaka potiču Zaporošci i slobodski pukovi Belgorodske gubernije, a od Donskih-Volški, Terski, Grebenski, Jajički i Sibirski kozaci. Maloruski kozaci nastali su 1320-ih i 1340-ih godina na sledeći način: kada su Tatari pod vođstvom svog hana Batija 1240. godine osvojili Kijev, opustošili su sve okolne zemlje, i od tog vremena oni su kako u Kijevu, tako i u drugim kneževstvima postavljali i zbacivali ruske kneževe. Videći da je Rusija porobljena i zbog toga slabija, veliki litavski knez Gedimin pođe 1320. godine na Kijevsko kneževstvo i pobedivši kijevskog kneza Stanislava potpuno ovlada gradom Kijevom, u kome je kasnije postavljo svoje namesnike. S druge strane Poljaci 1340. godine osvojiše sav onaj deo Rusije koji se danas naziva Crvena Rusija. To je navelo mnoge Ruse koji su živeli u tim zemljama da, plašeći se tuđinske vlasti, napuste svoje domove i nasele se na mestima, u donjem toku reke Dnjepra. Broj ovih doseljenika još više se povećao kada su Tatari 1415. po drugi napali Kijev i okolna mesta, a naročito 1417. godine kada je poljski kralj Kazimir prisajedinio Kijevsko kneževstvo Poljskoj kruni, i kada su se ubrzo zatim Poljaci počeli tu naseljavati, proganjajući i vređajući narod, tako da su ljudi morali da beže svojim zemljacima koji su ranije izbegli. Ovi begunci naseljavali su se sve do reka Buga i Dnjestra i u zemljama koje leže između ovih dveju reka i Dnjepra. Da bi se zaštitili od stalnih upada i napada Poljaka, Litvanaca i Tatara osnovali su vojsku i podigli gradove i sela. Mladi i hrabri krstarili su preko leta po pustinji i pričinjavali velike nevolje Tatarima i Turcima. Na taj način oni su za Poljsku i Litvu predstavljali bedem i štit od tih neprijatelja. Neki poljski kraljevi videli su u tome svoju korist i ne samo što nisu ometali Ruse u ovim pohodima nego su se trudili da pridobiju njihovu naklonost i da zavedu veći red među njima. Zato su im dali razne povlastice i privilegije, čime su ih čvrsto vezali uz sebe. Da bi ih bolje zaštitio od turskih i tatarskih najezdi, kralj Sigismund I preselio ih je više Dnjeparskih pragova, poklonivši im za naseljavanje veliku teritoriju. Kralj Stefan Batori, osnovavši od njih 1576. godine šest pukova, svaki po hiljadu ljudi, odredio je svakom puku posebnog komandanta, a nad svima jednog glavnog komandanta sa poljskom titulom hetman, kome je radi većeg ugleda podario kraljevsu zastavu, bunčuk (konjski rep), bulavu (buzdovan) i pečat i još grad Terehtemirov za večita vremena. Narodu je dozvolio da se naseljava u okolini ovog grada čak do Kijeva, a teritoriji na istočnoj strani dodao još 10 milja zemlje. Tada su određene i glavne starešine, i to: komorski sudija, pisar i esaul. Namerno do sada nismo pominjali ime kozak, zato što ovi Rusi koji su pobegli na Dnjepar, ranije nisu bili kozaci, nego su to ime dobili od Tatara. Kozak na tatarskom jeziku znači lako naoružan vojnik koji nanosi štetu neprijatelju češće najezdom, nego organizovanim napadom, a označava i najamnog vojnika ili čoveka koji brije glavu. Rusi koji su bežali od litavske i poljske vlasti, kao što smo već spomenuli, naseljavali su se u krajevima gde su živeli Tatari i primili su sve tatarske običaje, jednom rečju postali su isti kao i Tatarski kozaci, kojih je među tamošnjim Tatarima bilo veoma mnogo, i odatle je poteklo ime ruskih kozaka, koji su u zemljama dobijenim od kralja Stefana slobodno živeli samo do njegove smrti. Njegov naslednik kralj Sigismund III zabranio je kozacima da napadaju Turke i ukinuo im je samoupravne ustanove. Poljaci su zahtevali da kozački ataman bude potčinjen kraljevskom hetmanu. Poljske velmože podigle su u Maloj Rusiji sela u koja su došli rimokatolički sveštenici, a u Kijevu je postavnjen rimski episkop. Tu su izgrađeni kašteli, manastiri i katolička učilišta, s jednom jedinom namerom: da se rasprostrani katolička vera. Na saboru održanom u litvanskom gradu Brestu 1598. godine, veći deo maloruskog sveštenstva prišao je Rimskoj crkvi. Ovi postupci poljskog kralja ogorčili su narod, a naročito kozake koji su smatrali svojom dužnošću da štite ne samo pravoslavlje grčkoruske vere već i privilegije svog naroda i otadžbine. Zato su oni vodili dugogodišnji rat sa Poljacima i na kraju sa svojim tadašnjim hetmanom (kojega su sami izabrali) Bogdanom Hmeljnickim odlučili da se pripoje narodu od kog su potekli i njihovi preci, i tako su 1654. godine priznali vlast ruskog cara, što su iste godine učinili i svi gradovi i žitelji sa istočne strane Dnjepra zajedno sa glavnim gradom Malorusije, Kijevom. Godine 1650. gore pomenuti Hmeljnicki imao je pod oružjem oko 40 hiljada koje je podelio na 15 pukova, od kojih je večina živela na zapadnoj obali Dnjepra. Kasnije je kozačka vojska narasla na 60 hiljada i podenjena je na 10 pukova, kojima je određeno mesto na istočnoj obali Dnjepra, i koji su dobili imena po tamošnjim većim gradovima.
Zaporošci
uredi
Između Maloruskih i Zaporoških kozaka u početku nije bilo nikakve razlike jer su u prvo vreme i jedni i drugi bili Zaporošci, zato što su živeli za pragovima. Kralj Sigismund I preselio je znatan broj kozaka iznad pragova, kao što smo već rekli. One koji su ostali ispod pragova, Poljaci i Rusi nazivali su Zaporošcima ili Zaporoškim kozacima, to jest kozaci koji žive za pragovima. Pragovi su stene (ili vodopadi) u rekama niz koje voda teče velikom brzinom. Takvih poroga sa različitim imenima ima 12 ili 13 i oni od ušća reke Samare zauzimaju veliko prostranstvo u Dnjepru. Glavno boravište Zaporoških kozaka zove se Seč ili Seča, što označava zaseku, rov ili neko drugo slično utvrđenje. Ova Seča nastala je u vreme poljskog kralja Sigismunda Prvog. U početku, do podele na kozačke pukove, Seča je bila mesto na kome su se svi koji su hteli da pokažu svoju hrabrost u ratovanju sastajališ, birali svog vođu i dogovarali se o pohodima. Kasnije je Seča postala stalno boravište neoženjenih ljudi koji su se, ostavivši sve druge poslove, bavili samo vojnim veštinama. Njihova Seča je mesto oruženo prostim zemnjanim rovom (ili kako Srbi kažu jendekom), jer taj narod ne očekuje zaštitu utvrđenih gradova, nego svoje hrabrosti.
Donski kozaci
urediDonski kozaci su ime dobili na isti način kao i Maloruski kozaci. Zemljama u kojima oni žive vladali su Tatarski kozaci. Ukrajinci su došli u njihova mesta i u svemu postali onakvi kakvi su bili ti Tatarski kozaci, pa su po njima i dobili ime. Pošto su, uglavnom bili neoženjeni, prvi predstavnici tog kozačkog naroda otimali su žene od Tatara u ratu. U zarobnjeništvo su odvodili i mnoge Tatare i prihvatali njihove begunce primajući ih u svoje društvo. Ovakav život i mešanje ruske i tatarske krvi učinili su da Donski kozaci mnogo liče na Tatare. Ukrajinska naselja na Donu i rekama koje se ulivaju u njega nisu odjednom nastala na čitavoj teritoriji Donskih kozaka. Dobar prihvat prvih doseljenika i popustljivost starešina uvek su privlačili mnogo dobrovoljaca. Na rekama Donu, Donjecu, Medvednici, Hopri i Buzuluku nalazi se 130 gradova i 11 naselja kojima vladaju Donski kozaci. Njihova zemlja se duž reka Dona i Hopre sa juga na severoistok proteže 700, a od istoka na zapad 400 vrsta. Čerkask je glavni grad Donskih kozaka, u njemu njihove najviše starešine, koje se po tatarskom običaju nazivau atamani, imaju svoje kuće. Tu se čuvaju topovi i drugo naoružanje, a za vreme rata kozaci donose u grad svoje najvrednije stvari na čuvanje, i okupljaju se u njemu kada po uvedenom narodnom upravljanju u zajedničkim poslovima treba da se posavetuju, ili kada treba da krenu u rat.
|
Kozačke pjesme | |
|---|---|
 Nematerijalna svjetska baština
| |
| |
 Ukrajina
| |
| Regija: | Evropa |
| Godina upisa: | 2016. |
| ID: | 01194 |
| Ugroženost: | |
| Poveznica: | UNESCO |
Kozačke pjesme
urediKozačke pjesme su narodne, istorijske pjesme u kojima se slavi kozačko doba. Pjevaju ih zajednice Dnjepropetrovske oblasti, Ukrajina. Teme su uglavnom herojska djela i pogibije Kozaka, odlazak u tuđinu i tuga za domovinom, slavne vojvode i bitke, tragedija rata, lični odnosi kozačkih vojnika i slično.
U ovim pjesmama ugrađena su melodijska obeležja Rusa, Ukrajinaca, Čerkeza i drugih etničkih grupa koje su učestvovale u formiranju kozačkih ratničkih zajednica.[1]
Nematerijalna svjetska baština
urediKozačke pjesme se nalaze na UNESCO-voj Reprezentativnoj listi nematerijalnog svjetskog naslijeđa čovječanstva kao element nematerijalnog kulturnog naslijeđa u Ukrajini.[2] Odluku o upisu donio je Međuvladin komitet za očuvanje nematerijalnog kulturnog naslijeđa na zasjedanju koje je održano od 28. novembra do 2. decembra 2016. u Adis Abebi u Etiopijiu[3]
Literatura
uredi- Zaharija Orfelin „Istorija o životu i slavnim delima velikog vladara imperatora Petra Prvoga“, I tom, Venecija, 1772, 40-42 str. 50-51 str.
