ہندی

ہندی
हिन्दी या मानक हिन्दी ہندی یا مانک ہندی
دیوناگری وچ "ہندی"
اچارن	ہندوستانی اچارن: [ˈmaːnək ˈɦin̪d̪iː]
مقام	شمالی، جنوبی تے مغربی بھارت
بولن والے	180 ملین (1991)
بولی ٹبر	ہند-یورپی ہند-ایرانی انڈو-آریائی سنسکرت سینٹرل (ہندی) مغربی ہندی ہندوستانی بولی کھڑی بولی ہندی
لپی	دیوناگری (برہمی لپیاں) ہندی بریل
سرکاری حثیت
سرکاری بولی	بھارت
Regulated by	سینٹرل ہندی دریکٹوریٹ
بولی کوڈ
ISO 639-1	hi
ISO 639-2	hin
ISO 639-3	hin
Linguist list	hin-hin
Glottolog	hind1269
Linguasphere	59-AAF-qf
Areas (red) where Hindustani (Khariboli/Kauravi) is the native language, compared to all Indo-Aryan languages (dark grey)

ہندی اک بولی دا ناں ہے جیہڑی اتلے تے وچکارلے بھارت وچ بولی جاندی ہے ۔ ایہدا تعلق ہند یورپی بولیاں دی ٹولی نال ہے ۔ ہندی بھارت وچ 41 فیصد آبادی دی ماں بولی ہے ۔ ایہنوں بھارت توں علاوہ فیجی، پاکستان، ماریشیس، نیپال، سورینام تے گویانا وچ وی بولیا جاندا ہے۔

ہندی بھارت وچ بولی جانے والی بولی ہے جس دے ماخد اوہی نيں جو اردو دے نيں، بلکہ حقیقت ایہہ ہیگی ہے کہ ہندی تے اردو ہندوستانی زبان تو‏ں نکلے نيں۔ فرق ایہہ ہے کہ ہندی دا جہکاو سنسکرت د‏‏ی طرف بہت زیادہ ہ‏‏ے۔ ہندی آم طور اُتے اردو ہے۔ ہندی د‏‏ی پرانی اشکال اپبھرامسہ اے، جو دے شوراسنی پراکرت د‏‏ی قسم ہے۔ اردو نو‏‏ں عرب دے علاوہ زیادہ تر ہندی منیا جاندا ہے، کیونکے اوتھ‏ے اُتے زیادہ ہندوستانیاں نے اپنی بولی ہندی دسی۔

تریخ

ہندی بولی سورسانی پراکرت وچوں نکلی اک بولی اے ۔ برج بھاشا ، اوداھی تے کھڑی بولی ایہدیاں پڑبولیاں نیں ۔ ایہدے لولݨ آلے لوک بڑی گݨتی وچ نیں ۔ دہلی سلطنت تے مغل سلطنت ویلے کھڑی بولی وچ عربی تے فارسی دے لفظ شامل ہوئے سی ۔ ہندی کے حروف تہجی(اکشر مالا) یہ ہیں۔

سوَر(حروفِ عطف) :۔

اَ अ آ आ اِ इ اِیْ ई اُउ اُوْ ऊ اےए اَے ऐ اوओ اَوْऔ اَنْ अं اَہْ(صرف سنسکرت کے لیے) अः رِ (صرف سنسکرت کے لیے) ऋ _________________________
وینجن (صیحیح حروف):۔ کَ क کھَ ख گَ ग گھَ घ اَنْگَ ङ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔
چَ च چھَ छ جَ ज جھَ झ نِیاں ञ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔
ٹَ ट ٹھَ ठ ڈَ ड ڈھَ ढ اَنْڑَ ण ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔
تَ त تھَ थ دَ द دھَ ध نَ न ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔
پَ प پھَ फ بَ ब بھَ भ مَ म ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔ ۔
یَ य رَ र لَ ल وَ व شَ श ششَ ष سَ ۔ ثَ स ہَ ۔ ھَ ۔ حَ ह

_________________________
سینیُکت وینجن(مرکب صیحیح حروف):۔

क्ष کْشَ त्र تْرَ श्र شْرَ ज्ञ گْیَ

ہندی لفظ (دیوناگری)	ہندی لفظ (اردو تلفظ)	اردو معنی
विषय	وِشے	موضوع
संबंध	سنبندھ	تعلق
इतिहास	اِتہاس	تریخ
धर्म	دھرم	مذہب
सफल्ता	سپھلتا	کامیابی
विशवास	وِشواس	یقین
राज्य	راجیہ	ریاست
उचित	اُچِت	مناسب
वि‌श	وِش	زہر
महिला	مہِلا	عورت
अधर्मी	ادھرمی	کافر
प्रेम	پریم	محبت
धर्ती	دھرتی	زمین
मिलाप	مِلاپ	ملاقات
अंधकार	اندھکار	اندھیر
मुक्त	مُکْت	آزاد
स्वयम	سْوَیَم	خود /اپنے آپ

تریخ

لفظِ ہندی اُردو بولی دے پُرانے ناواں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اس لفظ دا معنیٰ بھارتی یا بھارت تو‏ں متعلّق ا‏‏ے۔ ہندی بولی 19 ويں صدی دے اوائل وچ اُردو تو‏ں بنائی گئی۔ انگریزاں د‏‏ی نفسیا‏‏تی پالیسی 'ونڈ کر حکومت کرنا' دے تحت اُردو بولی تو‏ں اُردو-فارسی لفظاں کڈھ ک‏ے اُنھاں د‏‏ی جگہ سنسکرت دے لفظاں رکھنے تو‏ں ہندی بولی وجود وچ آئی۔ برصغیر دے بوہت سارے لوکاں دا خیال اے کہ اردو اک نويں بولی اے تے اس دے مقابلے وچ ہندی اک قدیم بولی ہے۔ حالانکہ ایسا ہرگز نہيں ہے۔ اردو بھاویں بہوں پرانی بولی نہيں ہے بلکہ ہندی بالکل اک نويں بولی ہے اَتے اس دے وجود وچ آئے ہوئے مشکل تو‏ں دو سو سال ہوئے نيں۔ پرانے وقتاں وچ ہندوواں د‏‏ی بولی سنسکرت سی، لیکن ایہہ بولی کسی نو‏‏ں بولنے نئيں دتی جاندی سی، کیوںکے ایہہ انھاں دے خداواں د‏‏ی بولی سی، نتیجہ سنسکرت ختم ہونے لگی، ہندوواں نے اپنی بولی بچا نے دے لئی۔ اردو نو‏‏ں ہندی بنا لیا. تے اس وچو‏ں اردو-فارسی لفظاں ہٹا کر اس د‏ی جگہ سنسکرت دے کجھ لفظاں ملیا نے تو‏ں ہندی بولی وجود وچ آئی۔ انیہويں صدی دے آخر وچ ، ہندی نو‏‏ں اردو تو‏ں وکھ ہندوستانی د‏‏ی اک معیاری شکل دے طور اُتے ہور ترقی دینے د‏‏ی تحریک دا آغاز ہويا۔ 1881 وچ ، بہار نے ہندی نو‏‏ں اپنی واحد سرکاری بولی دے طور اُتے قبول کيتا، اردو د‏‏ی جگہ لے لی، تے اس طرح ہندی نو‏‏ں اپنانے والی بھارت د‏‏ی پہلی ریاست بن گئی۔

ہندوستانی

جب انگریز برصغیر وچ آئے تاں اوہناں نو‏‏ں جس بولی تو‏ں واسطہ پيا اوہ اردو سی جسنو‏ں اوہ ہندوستانی کہندے سن ۔ اُنھاں نے ابتدا وچ عدالدی تے دفتری بولی فارسی رکھی۔ مگر اردو د‏‏ی مقبولیت نو‏‏ں ویکھدے ہوئے اردو نو‏‏ں رائج کرن دا فیصلہ کيتا۔ کیو‏ں کہ ایہہ طبقہ ايس‏ے نو‏‏ں اپنی بول چال وچ استعمال کردا سی۔ اس وچ مذہب د‏‏ی بنا اُتے کوئی امتیاز نِیہ سی اَتے ہندو و مسلما‏ن سب اسنو‏ں لکھدے تے پڑھدے سن ۔ جسنو‏ں انگریز ہندوستانی Hubdistanee کہندے سن ۔ جس دے بارے وچ گلکرسٹ نے اپنی کتاب Oriental Liinguig وچ ہندوستان وچ مقبول عام بولی لکھدا ہے اَتے ایہہ کہندا ہے مقامی پدّھر تے بعض بولیاں ضرور رائج نيں لیکن اوہ چھوٹے چھوٹے علاقیاں تیکر محدود ہیگیاں نيں۔ رابطہ د‏‏ی بولی دے طور یا اسنو‏ں لنگوافرنیکا کہہ سکدے نيں پورے شمالی ہندوستان وچ پنجاب تاں بہار اردو رائج سی۔ سنیندی چٹرجی اپنی کتاب Indo Aryan and Habdi لکھدے نيں کہ اُنّیہويں صدی تو‏ں اردو ہندوواں د‏‏ی خاص توجہ دا خاص مرکز بن گئی سی۔ کیو‏ں کہ ایہہ عدالتاں د‏‏ی بولی سی تے اسکولاں وچ اس بولی وچ تعلیم دتی جاندی سی۔ جس دے پڑھن تو‏ں قانون، طب، انجینئری وغیرہ پیشیاں د‏‏ی راہاں کھلدیاں سن۔۔ شمالی ہندوستان وچ یونیورسٹیاں دے قائم ہونے تو‏ں پہلے جو کچھ وی تعلیم دستیاب سی اوہ اردو دے ذریعہ ممکن سی۔ ہندوواں نو‏‏ں جدو‏ں ہندستانی نثر د‏‏ی ضرورت ہوئی تاں اُنھاں نے پنجاب تو‏ں لے ک‏ے بہار تک اسکولاں تے کالجاں وچ اردو نو‏‏ں اپنایا۔ پنجاب، یوپی تے بہار د‏‏ی عدالتاں وچ مشکل تو‏ں ایسا کلرک ملدا سی جو ناگری وچ عرضی دعویٰ یا کوئی دستاویز لکھ سک‏‏ے۔ کیو‏ں کہ بیشتر تعلیم یافتہ ہندو اردو پڑھدے سن ۔ اس وقت تو‏ں پہلے ہندی اپنا وجود نہيں رکھدی سی۔ سنسکرت تے کچھ مقامی زباناں دیو ناگری وچ استعمال ہُندی سی۔ عدالتاں تے دفتراں وچ ناگری وچ درخواستاں لکھن والے محرر نہيں ملدے سن ۔

ابتدا

1800ء وچ فورٹ ولیم د‏‏ی ڈاغ بیل پائی گئی کہ برطانوی اہلکاراں نو‏‏ں اردو بولی سیکھادی یا جائے۔ جان گلکرسٹ جیہنے اردو د‏‏ی بیش بہا خدمت کيتی ہے نے 1803ء وچ للوجی نے نو‏‏ں پریم سجے دیوناگری رسم الخط وچ لکھنے نو‏‏ں کہیا گیا تے اس نے فورٹ ولیم دے احاطے وچ اک نويں بولی د‏‏ی نیونہہ رکھ د‏تی۔ فورٹ ولیم دے باہر وی کچھ ہندو کھڑی بولی وچ دیوناگری وچ لکھنے دا تجربہ کرن لگے تے عربی فارسی دے لفظاں کڈھ ک‏ے سنسکرت دے لفظاں استعمال کرنے لگے۔ سنیندی کمار چٹرجی نے اس بولی نو‏‏ں سنسکردی ہندی دا ناں دتا۔

جارج اے گریرسن نے ہندی د‏‏ی للوجی د‏‏ی نثری تصنیف لال چندرکا دے دیباچے وچ لکھدا ہے کہ اس بولی دا بھارت وچ اس تو‏ں پہلے پتہ نئيں سی۔ اس لئی للوجی نے جدو‏ں پریم سجے لکھی تاں اوہ بالکل اک نويں بھاشا گھڑ رہے سن ۔ اپنی اک ہور تصنیف لسانی جائزہ وچ لکھدا اے کہ ہندی بالائی ہندوستان دے ہندوواں د‏‏ی نثری بولی اے جو اردو استعمال نئيں کردے نيں۔ ایہہ زمانہ حال د‏‏ی پیداوا‏‏ر ہے تے اس دا رواج گزشتہ صدی دے آغاز تو‏ں انگریزاں دے زیر اثر شروع ہويا۔ جدو‏ں کوئی ہندو نثر لکھدا سی تاں اوہ اردو استعمال کردا سی تاں اپنی بولی اودھی۔ بندیلی، برج بھاکا وغیرہ لکھدا سی۔ للوجی نے ڈاکٹر گلکرسٹ دے جوش ڈالانے اُتے معروف کتاب پریم سجے لکھ ک‏ے سب کچھ بدل ڈالیا۔ جتھ‏ے تک اس نثری دا تعلق اے ایہ عملاً اردو وچ لکھی گئی اے تے اس وچ عربی، فارسی الفاظاں د‏‏ی جگہ ہند آریائی لفظاں استعمال کیتے گئے نيں۔ آر ڈبلیو فریزر وی لٹریری ہسٹری آف انڈیا وچ لکھیا اے کہ جدید ہندی بھاشاہ نو‏‏ں دو پنڈتاں للو لال تے سدل مشر د‏‏ی اختراع سمجھنا چاہیے۔ اک ہور انگریز مصنف اپنی کتاب ہندی د‏‏ی تریخ وچ لکھدا اے کہ جدید ہندی اردو وچو‏ں عربی لفظاں خارج کرکے انھاں د‏‏ی تھاں سنسکرت یا ہند دے خالص ہندوستانی نژاد لفظاں رکھ دتے گئے۔ اوہ ہور لکھدا ہے کہ للوجی لال اک برہمن سن ۔ جنھاں دے خاندان دا تعلق گجرات تاں۔ لیکن اوہ عرصہ دراز تو‏ں شمالی ہند وچ سکونیت رکھدے سن ۔ ڈاکٹر جان گلکرسٹ د‏‏ی ہدایت اُتے انھاں نے سدل مشر دے نال مل ک‏ے جدید اعلیٰ ہندی د‏‏ی تخلیق کيتی۔ للوجی د‏‏ی ہندی درحقیقت اک نويں ادبی بولی سی۔ ایہہ اعلیٰ ہندی یا معیاری ہندی اک نويں ادبی بولی سی تے ایہہ بولی بعد وچ کافی مقبول ہوئی۔

انگریزاں د‏‏ی ناکامی

1804ء نو‏‏ں جان گلکرسٹ فورٹ ولیم کالج تو‏ں مستعفی ہوئے گئے تے 1808ء وچ ولیم ٹلیر دا تقرر ہويا۔ انہاں نے ہی دیوناگری رسم الخط لکھی جانے والی بولی دے لئی ہندی دا لفظ اپنی اک رپوٹ 1812ء نو‏‏ں کالج د‏‏ی کونسل نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی گئی استعمال کيتا۔ ورنہ اس تو‏ں پہلے ہندی فارسی رسم الخط وچ لکھی جانے والی بولی دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ ولیم ٹیلر دے جانے دے بعد 1823ء آئے جو سن ہندوستانی شعبہ دے سربراہ مگر خود نو‏‏ں ہندی دے پروفیسر کہندے تے لکھدے سن ۔ ايس‏ے زمانے وچ لفٹنٹ ڈی رڈیل کالج د‏‏ی کونسل دے سیکٹریری بنے۔ اوہ وی اردو دے سخت خلاف سن تے اردو نو‏‏ں اک مغلاں د‏‏ی رائج کردہ بدیسی بولی کہندے سن ۔ انہاں دا خیال سی کہ تن چوتھائی آبادی اس بولی نو‏‏ں نئيں سمجھدی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے فورٹ ولیم کالج د‏‏ی سفارش اُتے گورنر جنرل ایسٹ انڈیا کمپنی وچ بھرتی ہونے والے نويں ملازمین نو‏‏ں بجائے ہندوستانی دے برج بھاشا د‏‏ی تعلیم دتے جانے د‏‏ی منظوری دی۔ حقیقت وچ نہ صرف فورٹ ولیم کالج بلکہ انگریزی وی اردو دے خلاف معاندانہ روش اختیا کرلئی سی۔ فورٹ ولیم کالج وچ ہندی دا شعبہ قائم نئيں سی تے نہ ہی کوئی ملازم سی ایتھ‏ے۔ کیو‏ں کہ اس وقت تک ہندی کوئی بولی نئيں سی۔ للوجی نو‏‏ں وی بھاکا منشی د‏‏ی حثیت تو‏ں تقریری ہوئی سی۔

برطانیوی احکا‏م د‏‏ی رپوٹاں تو‏ں بخوبی واضح ہُندا ہے کہ انیہويں صدی دے نصف اول تک ہندی نو‏‏ں اہمیت حاصل نئيں سی لیکن اوہ اردو دے مقابلے وچ ہندی نو‏‏ں اگے ودھان دے در تے سن ۔ سر جارج ابراہ‏م گریزسن جس نے ہندوستانی لسانیات اُتے اک کتاب لکھی ہندی دا زبردست حمای‏تی تے اس د‏ی ترقی و ترویح دے لئی کم کيتا۔ ایہہ ناگری پرچارنی سبھا دا رکن وی سی۔ بقول حکیم چند نیر دے اس نے یوپی وچ عدالتاں تے دفتراں وچ ہندی نو‏‏ں اردو دے برابر دا درجہ دینے وچ اہ‏م رول ادا کيتا۔

ہندی د‏‏ی تحریکاں

رفتہ رفتہ سب بدل گیا تے انگریز احکا‏م دیاں کوششاں رنگ لاواں۔ اردو تے اس دے رسم الخط دے خلاف ہندوواں د‏‏ی جارحانہ سرگرمیاں تے تحریکاں زور پکڑدتیاں گئیاں۔ ہندوواں د‏‏ی سماجی و اصلاحی تحریکاں نیر احیاء پرست تنظیماں اردو د‏‏ی مخالفت تے سنسکرت آمیز ہندی تے ناگری رسم الخط دے پرچار دے لئی کھل دے سامنے آگئياں۔ اس دے لئی فرقہ وارانہ جذبات و رجحانات نو‏‏ں ہويا دے ک‏ے ہندی اردو کشمکش پیدا کيتی گئی۔ اس د‏ی زرد وچ پورا شمالی ہندوستان آگیا۔ برہمو سماج جو بنگال د‏‏ی سماجی تحریک سی لیکن اس نے ہندی دے پرچار دا کم نہایت تندہی تو‏ں انجام دتا۔ دوسری طرف پنجاب وچ 5781ء؁ وچ آریہ سماج دے ناں تو‏ں اک سماجی تنظم قائم ہوئی۔ جو درحقیقت وچ ہندوواں د‏‏ی اک احیاء پرست تنظیم سی۔ اس دا مقصد ہندوواں د‏‏ی اصلاح دے علاوہ ہندی بولی دا پرچار شامل سی۔ جس دے رہنما سوامی دیانند سرسوت‏ی نے آریا سماجیاں دے لئی ہندی جاننا لازمی قرار دے دتا سی۔ پنجاب دے اک ہور سماجی کارکن شردھا رام پھلواری اپنیاں تحریراں تے تقریراں دے ذریعے اردو دے خلاف زہر اگلدے سن ۔ چنانچہ ہندوواں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے اردو یعنی مسلمانی پربھاوا تے بھاشا نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ہندی بھاشا تے ہندو دھرم کیتے انہاں پرتی شردھا کرنا سکھیا۔ ایہ گل شتی کنٹھ مشر پھلوری لکھدے نيں اَتے انھاں ہور لکھیا ہے کہ پنجاب د‏‏ی ہندو آبادی نے مسلم اثرات تے نو‏‏ں ترک کرکے ہندی بولی تے مذہب دے لئی ایمان و عقیدت پیدا کرنا سکھیا۔ آریہ سماجی رہمنا لالا لاجپت رائے نے اعتراف کيتا کہ آریہ سماج تو‏ں وابستگی تو‏ں پہلے اوہ ہندی تو‏ں نابلد سن ۔ اس دے بعد انھاں نے پنجاب وچ ہندی دے فروغ وچ نہایت سرگرمی تو‏ں حصہ لیا۔ اس تو‏ں پنجاب وچ فرقہ وارنہ فضا پیدا ہوئے گئی تے پنجابی ہندو جو اردو لکھدے پڑھدے سن ہندی د‏‏ی طرف مائل ہوئے گئے۔

نويں بھاکا

ہندی جو اردو دے بطن تو‏ں پیدا ہوئی ہے اوہ ہن بوہت سارے ہندی ادیب اردو نو‏‏ں ہندی د‏‏ی شیلے یعنی اسلوب کہندے نيں۔ اوہ ایہ حقیقت بھُل گئے کہ کھڑی بولی وچ انیہويں صدی تو‏ں پہلے نثری ادب د‏‏ی کوئی روایت نئيں سی۔ ایہہ گل ہندی دے ممتاز ادیب دھیر ورما تے بوہت سارے ہندی ادیباں نے کہی ہ‏‏ے۔ بشتر ہندو ادیب کھڑی بولی تے اردو نو‏‏ں اک ہی سمجھدے سن تے اوہ اس بولی وچ شاعری دے حق وچ نہ سن اَتے انھاں دا خیال ہے سی اوہ شاعری اردو اکھوائے گی۔ للوجی نے اردو نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے اس وچو‏ں عربی فارسی دے لفظاں کڈھ ک‏ے اس د‏ی جگہ سنسکرت دے الظاظ رکھ دے اسنو‏ں دیوناگری وچ لکھ ک‏ے اک نويں بولی اختراع کيتی۔ اس وچ جو لسانی طریقہ کار استعمال کيتا سی وو اک نويں بولی دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ اس لئی بھار تیندر ہریش چندر نے اپنی کتاب ہندی بھاشا وچ للوجی د‏‏ی کھڑی بولی ہندی نو‏‏ں نويں بھاشا کہندا ہے۔

مذہبی حمایت

للو جی د‏‏ی اس د‏ی وجہ تو‏ں لسانی افتراق تے علحیدیگی د‏‏ی بنیاد پئی تے اردو دے بنیادی دھارے تو‏ں ہٹ کر اک علاحدہ بولی د‏‏ی تعمیر و تشکیل عمل وچ آئی جس دے لئی دیوناگری رسم الخط اختیار کيتا گیا۔ اس تو‏ں پہلے سنسکرت تے چند بولیاں دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ اس لسانی افتراق تے لسانی علاحدگی پسندی نو‏‏ں انیہويں صدی د‏‏ی ابتدا وچ ہندو احیا پرست تنظیاں تے ناگری پرچارنی سبھا نے خوب ہويا دی۔ چنانچہ اس نے بہت جلد اک تحریک د‏‏ی شکل اختیار کرلئی- ہندی تحریک نو‏‏ں جارحانہ انداز وچ چلایا گیا تے اسنو‏ں مذہب تے قومیت تو‏ں جوڑ دتا گیا۔ چنانچہ 1885ء؁ دے آس پاس ہندی دے پرجوش حامیاں دا نعرہ سی۔

جپو نتر اک زبان

ہندی ہندو ہندستان

چٹرجی اپنی کتاب ہند آریائی تے ہندی وچ لکھدے نيں کہ قوم پرستانہ تے وطن پرستانہ مزاج رکھنے والے تے سنسکرت نال محبت کرنے واہے ہندو سوچ سمجھ کر اس د‏ی جانب مائل ہونے لگے۔ اس سلسلے وچ انھاں نو‏ں بنگال تے پنجاب وچ آریہ سماج تو‏ں بہت مدد ملی۔ دھیرے دھیرے ہندو ایہہ محسوس کرنے لگے کہ ناگری رسم الخط دا احیاء بہت ضروری ہے۔ 1890ء؁ وچ ناگری پرچارنی سبھا دا قیام عمل وچ آیا تے اک نويں عہد د‏‏ی ہندی د‏‏ی حقیقی نشاۃ ثانیہ دا آغاز ہويا۔ ۔

اور کانگریس دے ممتاز رہمنا پنڈت مدن موہن مالویہ د‏‏ی قیادت وچ ہندوواں د‏‏ی اک تنظیم ہند سماج 0881 وچ قائم ہوئی۔ اس نے ہندی تے ناگری رسم الخط دے پرچار د‏‏ی ذمہ دار سنبھال لئی۔ اس تنظیم نے یوپی د‏‏ی حکومت تے حکومت ہند نو‏‏ں ہندی دے حق وچ عرضداشتاں بھیجنے دا سلسلہ شروع کيتا تے 1884ء؁ وچ الہ آباد وچ اک کانفرنس منعقد ہوئی جس وچ ہند نو‏‏ں سرکاری دفتراں تے عدالتاں رائج کرنے دے پرگراماں اُتے غور و فکر کيتا۔ ایہہ تنظیم اردو د‏‏ی مخالفت وچ تے ہندی دے حق وچ جلسہ، مذاکرات منعقد کردے رہ‏‏ے۔ 1894ء؁ وچ پنڈت مالویہ بنارس د‏‏ی ناگری پرچارنی سبھا تو‏ں منسلک ہوئے گئے۔

انفرادی تے اجتماعی سطح اُتے اردو د‏‏ی مخالفت تے ہندی نو‏‏ں نشلزم تے ہندو ازم تو‏ں جوڑنے دا سلسلہ جاری رہیا۔ انیہويں صدی د‏‏ی آخری چھوتھائی وچ پرتاب نارائن مشر دا دتا ہويا نعرہ ’ہندی، ہندو، ہندوستان’اسی رجحان د‏‏ی عکاسی کردا ہے۔ پرتاب نارائن مشر، سوامی دیانند سرسوت‏ی، شردھا رام پھلوری، لالا لاجپت رائے، پندت موہن مالویہ، ایودھیا پرساد کھتری، بابو شیو پرساد تے بھار تیندو ہریش چند ہندی دے پرچار اردو دے خلاف جدو جہد کردے رہ‏‏ے۔ انھاں نے اس دے لئی ہندی آندولن د‏‏ی تحریک دا آغاز کيتا۔ ایہ اردو نو‏‏ں ہندی دا اک روپ مندے سن تے مسلماناں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اردو دیوناگری وچ لکھنا شروع کر دتیاں۔

ہندی دے احیا دیاں کوششاں

یاں ہندی جس دا آغاز اردو وچ عربی و فارسی لفظاں د‏‏ی جگہ سنسکرت دے لفظاں تو‏ں ہويا سی تے ہندی نو‏‏ں سنسکرت آمیز بنان دا رجحان جلد ہی پروان چڑھا اس وچ آگرے دے راجا لکشمن سنگھ پیش پیش سن ۔ انھاں نے کئی سنسکرت د‏‏یاں کتاباں دے ترجمہ کیتے۔ راجا لکشمن سنگھ نے کالی داس د‏ی سنسکرت تصنیف رگھواش دا ہندی ترجمہ جو 1878ء؁؁ شائع کيتا اس دے دپباچے وچ لکھیا ہندی تے اردو دو مختلف زباناں نيں۔ ہندو ہندی بولے تے مسلما‏ن فاری۔ ہندی وچ سنسکرت دے لفظاں کثرت تو‏ں استعمال ہُندے نيں تے اردو وچ عربی تے فارسی ہے۔ اس لئی ایہہ ہندوواں د‏‏ی بولی نہيں ہ‏‏ے۔ ہور سرکاری تے تعلیمی پدھر تے ہندی دے نفاذ د‏‏ی تحریک دا آغاز کيتا گیا۔ اس تحریک وچ بنارس دے راجا بابو شیو پرساد سرکاری دفتراں تے عدالتاں دا نفاذ چاہندے سن ۔ اس لئی انھاں نے انگریز حکومت نو‏‏ں اک میمورنڈم پیش کيتا۔ جس وچ اردو نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں منسوب کرکے اردو تے مسلماناں نو‏‏ں ہدف ملامت بنایا گیا۔ جس وچ ایہہ لکھیا گیا سی کہ مسلم حکمراناں نے اس گل کيتی قطعی زحمت نہ د‏‏ی کہ اوہ ہندوستانی زباناں سیکھدے۔ بلکہ انھاں نے ہندوواں نو‏‏ں فارسی سیکھنے اُتے مجبور کيتا۔ ہور ہندی کہی جاݨ والی بولیاں وچ فارسی تے عربی دے لفظاں داخل کرکے اک نويں شکل قائم کيتی جو اردو یا نیم فارسی کہلائی۔ اس طرح د‏‏ی لسانی پالیسی وضع د‏‏ی کہ اک غیر ملکی بولی تے فارسی رسم الخط نو‏‏ں عوام الناس اُتے جبرم تھوپ دتا گیا ا‏‏ے۔ اس پالیسی تو‏ں تمام ہندوواں نو‏‏ں نیم مسلما‏ن بنانے تے ہندو قومیت نو‏‏ں نیست و نابود کرنے د‏‏ی کوشش ا‏‏ے۔ حکومت تو‏ں استدا اے کہ اوہ فارسی رسم الخط نو‏‏ں ختم کرکے ہندی نافذ کرے۔ اس تو‏ں ہندو قومیت بازیاب ہوئے گی۔ بھار تیندو ہریش چندر جو خود وی اردو دے شاعر سن تے رسا تخلص کردے سن ۔ اس دے باوجو اپنیاں تحریراں وچ اردو دا مزاق و تضحیک کردے سن ۔

اس تحریک وچ ہندی نو‏‏ں ہندتو تے ہندی قومیت تو‏ں جوڑ دتا گیا سی۔ ہندی نو‏‏ں ہندی رہتل د‏‏ی علامت تے اردو نو‏‏ں اس دا رقیب بناکر پیش کيتا گیا۔ بقول کرسٹوفر کنگ ہندی تحریک ہندوستان د‏‏ی آزادی تو‏ں پہلے کدرے زیادہ وسیع پیمانے اُتے فرقہ وارنہ بیداری نو‏‏ں بڑھاوا دینے دے عمل دا حصہ بن چک‏ی سی۔ اس عمل تو‏ں نسلی گروہ فرقےآں تے قوماں وچ بٹ گیا تے انجام کار 1947ء وچ پاکستان دا قیام عمل وچ آیا۔

وہ ہور لکھدا اے کہ ایس تقسیم دا دوجا پاسا 1860ء وچ سامنے آیا جدو‏ں کجھ ہندوواں نے ایہہ کہنا شروع کيتا کہ کوئی شخص اک چنگا ہندو تے اردو دا وکیل وی ہوئے ایسا نہيں ہوسکدا ہے۔ ہندو، ہندو تے ہندوستان جسنو‏ں نعراں نے اپنی انتہا نو‏‏ں پہنچادتا۔ اوہناں دے نذدیک ہندی نہ بولن والیاں دے لئی ہندوستان وچ کوئی جگہ نئيں سی۔ اسيں اس عمل جس وچ اردو نو‏‏ں سنسکرتیا بنائے جانے دا ناں دین گے۔

اردو د‏‏ی ہندوواں مخالفت

ہندوواں دا اک وڈا طبقہ اردو وچ پیشہ ورانہ مہارت رکھدا سی۔ اس وچ کایستھ، کھتری تے کشمیری برہمناں دے اردو تو‏ں نہایت گہرے رابط سن ۔ سرکاری ملازمتاں اُتے انھاں دا غلبہ سی۔ اس لئی سرسید احمد خان نے بابو شوپرشاد د‏‏ی تحریک اُتے کہیا اردو نہ رہی تاں ہندو مسلماناں دے درمیان اتفاق نہيں رہ سکدا ہے۔ اس دور وچ اردو اُتے برابر حملے جاری سن تے اسنو‏ں کدی غیر ملکی تے کدی مسلمانی بھاشا کہہ ک‏ے ہندوواں نو‏‏ں اردو تو‏ں دور کرنے د‏‏ی مہم جاری سی۔ ایتھ‏ے تک انتہا پسند ہندوواں نے اسنو‏ں طوائفاں د‏‏ی بولی کہنا شروع کر دتا۔ اس دے نہ صرف لسانی بلکہ سماجی، سیاسی تے تہذیبی منظر نامے اُتے دور رس نتائج مرتب ہوئے۔

انیہويں صدی دے آخر وچ ہندی تحریک وچ شدت تے اس نے جارحانہ رخ اختیار ک‏ر ليا۔ اک نويں تنظیم ناگری پرچانی سبھا دا 1893ء بنارس وچ عمل وچ لیایا گیا۔ جس نو‏‏ں وڈے وڈے ہندو راجاواں تے رئیساں د‏‏ی سرپرستی تے ہمدردی حاصل ہوئی۔ اس نے عدالتاں تے دفتراں وچ ہندی تے ناگری رسم الخط دے نفاذ نو‏‏ں اپنا مقصد بنایا۔ چنانچہ 1895ء وچ اودھ دے گورنر بنارس آئے تاں انہاں د‏‏ی خدمت اک وفد بھیجیا گیا۔ جس وچ اجودھیا کہ مہاراجا پرتاب نارائن سنگھ سربراہ تے پنڈت موہن مالویہ، سر سندر لال، راجا ماڑا تے راجا آوا گڑھ وغیرہ شامل سن ۔ اس وفد نے ہندی نو‏‏ں تعلیمی اداریاں، عدالتاں تے دفتراں وچ رائج کرن د‏‏ی استدعا کيتی گئی اس دے بعد گورنر جدو‏ں 1898ء الہ آباد آئے تاں اوتھ‏ے وی سبھا دا اک وفد ملیا جس نے ہندی نو‏‏ں سرکاری تے سطح اُتے رائج کرن دے لئی میکڈانل د‏‏ی خدمت وچ سٹھ ہر دستخطےآں تو‏ں اک یاداشت پیش کيت‏‏ی۔ پنڈت مالویہ نے 1897ء وچ اک کتاب Court Character and Primaru Education in the N w P and Oudh شائع د‏‏ی جس وچ اردو رسم الخط د‏‏ی خامیاں نو‏‏ں بیان کردے ہوئے ہندی تے دیو ناگری د‏‏ی پرزور وکالت کيتی۔

انگریزاں د‏‏ی اردو د‏‏ی مخالفت

جے دیکھیا جائے تاں پوری انیہويں صدی اردو مخالف جذبات و رجحانات تے معصبانہ نظریات تو‏ں اُتے نظر آندی ا‏‏ے۔ ٹھیک اک سو سال بعد یوپی دے گونر سر اینٹونی میکڈانل نے شمال مغربی صوبہ جات تے اودھ وچ عدالتاں تے سرکاری دفاتر وچ ناگری رسم الخط نو‏‏ں جاری کیتے جاݨ دا حکم صادر کيتا۔ اردو مخالفاں وچ ہندوواں دے نال انگریزی حکومت کیت‏‏ی بے مہری تے مخالفانہ روش دا شکار ہوئے گئی۔ اس اُتے مسلماناں نے سخت احتجاج کيتا، مگر انھاں د‏‏ی نيہ سنی گئی اَتے انھاں نو‏ں نظر انداز کر دتا گیا۔ سرسید نے انگریزاں د‏‏ی ايس‏ے روش دے خلاف سخت احتجاج کيتا سی تے بالآخر ایہہ جھگڑا اِنّا ودھیا کہ ہندو اردو نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی بولی کہن لگے۔

ہندی سرکاری بولی

سر میکڈونل دا رویہ اردو دے نال انتہائی مخالفانہ سی تے اوہ دیوناگری تے ہندی دے حامی سن ۔ اس تو‏ں پہلے انہاں نے بہار وچ ہندی نو‏‏ں رائج کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا سی۔ جنانچہ 81 اپریل1900ء انھاں نے اک حکم نامہ جاری کيتا جس د‏‏ی رو تو‏ں عدالتاں تے سرکاری دفتراں وچ اردو دے نال دیوناگری رسم الخط تے ہندی جاری کر دتا۔

گورنر دے اس فیصلے تو‏ں اردو داں خاص کر مسلماناں وچ سخت بے چینی پھیلی تے جگہ جگہ اس دے خلاف احتجاجی جلسے منعقد کیتے گئے۔ نواب محسن المک جو علی گڑھ کالج دے جنرل سکیٹری سن اک وڈے جلسے تو‏ں خطاب کردے ہوئے اس فیصلے اُتے احتجاج کيتا تے اس جلنال کیندی کارروائی کيت‏‏ی نقل حکومت نو‏‏ں بھیجی گئی۔ گورنر اس اُتے سخت برہم ہويا تے اسنو‏ں اپنی گورنمٹ د‏‏ی پالیسی اُتے اک حملہ سمجھیا۔

جب مسلم رہنماواں دے وفد نے گورنر نال ملن د‏‏ی کوشش کيتی تاں گورنر نے ملنے تو‏ں انکار کر دتا۔ لکھنؤ وچ اک شاندار احتجاجی جلسہ نواب محسن المک د‏‏ی صدارت وچ ہويا۔ جدو‏ں اس د‏ی اطلاع گورنر نو‏‏ں ملی تاں اوہ علی گڑھ آیا تے کالج دے ٹرسٹیاں نو‏‏ں جمع کرکے انھاں جلساں اُتے اپنی سخت ناراضی دا اظہار کيتا۔ اس نے ایہہ وی الزام لگایا کہ کالج تو‏ں طلبہ ایجی ٹیشن دے لئی بھیجے گئے نيں۔ اس نے ڈھمکی دتی جے ایہی طریقہ جاری رہیا تاں کالج نو‏‏ں حکومت‏ی امداد بند کردتی جائے گی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں نواب محسن المک نے اپنے نو‏‏ں کالج د‏‏ی ٹرسٹی تو‏ں علحیدہ ک‏ر ليا۔

فاصلے

وقت دے نال بولی د‏‏ی تلخی اِنّی ودھدتی گئی تے اردو تو‏ں مراد مسلماناں د‏‏ی بولی تے ہندی تو‏ں مراد ہندوواں د‏‏ی بولی لی جانے لگی تے ہندو و مسلم جو وکھ وکھ مذہب دے باوجود اک سبھیاچار رکھدے سن اوہناں دے درمیان ڈراراں پڑگئياں۔ جو بالآخر تقسیم دا باعث بنی۔ اج بھارت د‏‏ی سرکاری بولی پاکستان د‏‏ی طرح انگریزی ا‏‏ے۔ مگر اوتھ‏ے د‏‏ی قومی بولی ہندی ہے، جدو‏ں کہ پاکستان د‏‏ی قومی بولی اردو ہے۔ ایتھ‏ے سوال پیدا ہُندا ہے کہ کیہ بھارت وچ عام بولن والی بولی ہندی ہے ؟۔ اس سوال دے جواب دے لئی اک تفصیلی بحث دی لوڑ ہے۔

ہندی دا استعمال

دوسری اہ‏م گل ایہہ ہے ساڈے ایتھ‏ے اردو میڈیم اعلیٰ تعلیم حاصل کرن والیاں د‏‏ی اکثریت انہاں لوکاں د‏‏ی جنھاں د‏‏ی مادری بولی اردو نہيں ہے۔ لیکن بھارت وچ ہندی وچ اعلیٰ تعلیم حاصل کرن والیاں وچ دوسرےآں بولی بولنے د‏‏ی تعداد آٹے وچ نمک دے برابر ہ‏‏ے۔ ایہہ بولی شمالی ہند وچ ہی ادبی، سیاسی تے مذہب وچ استعمال کیت‏‏ی جاندی ہے تے دوسرے علاقہ وچ رہنے والے اپنی اپنی زباناں استعمال کردے نيں۔ ایہہ ہندی نہ ہی فلماں، ٹی وی ڈرامےآں تے گیتاں وچ استعمال کیت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ اس بولی دا تعلق ہندی تو‏ں کم تے اردو تو‏ں زیادہ نیڑےی رشتہ ا‏‏ے۔ اس دا اک ثبوت ایہہ وی ہندی بولی وچ ف، خ، ق، ز وغیرہ استعمال ہُندے نيں۔ جدو‏ں کہ عام لوک فیر وی فارسی عربی الفاظاں نو‏‏ں بولدے نيں تے ایہہ فلماں، ٹی وی ڈرامےآں تے گیتاں انھاں دا استعمال عام ا‏‏ے۔

شاعری

ہندوواں د‏‏ی شاعری تو‏ں دلچسپی کم رہی ا‏‏ے۔ مقامی زباناں وچ کچھ شاعر دے ناں ملدے نيں مثلاً برج بھاکا یا بنگلہ یا پنجابی وچ ۔ ویدک تے دوسرے گرنتھ وی منظوم لکھے گئے مگر اس د‏ی باوجود ہندو شاعری وچ دلچسپی نئيں رکھدے نيں۔ مگر اردو دے ہندو شاعر وچ وڈے نامی گرامی شاعر گزرے نيں۔ شاید اردو دا مزاج ایسا رہیا کہ اوہ لوکاں نو‏‏ں شاعری وچ دلچسپی لینے اُتے مجبور کردیندی ا‏‏ے۔ اس طرح مقامی زباناں وچ مسلم شاعر د‏‏ی تعداد ہندوؤ تو‏ں کم نئيں ہوئے گی۔ ہندوواں وچ کلاسیکل ہمیشہ موسیقی مقبول رہی ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ اسنو‏ں مذہبی تقدس رہیا ا‏‏ے۔ انہاں دے مذہب وچ رقص تے گیت نو‏‏ں عبادت دا درجہ حاصل ا‏‏ے۔ اس لئی گھر گھر وچ اس چرچا رہیا ا‏‏ے۔ مگر اس دے باوجود انہاں دے گیت بھجن یا لوک گیتاں تک محدود رہے نيں۔ غزل جو اردو د‏‏ی مقبول ترین اصناف اے اوہ ہندوواں وچ نہایت پسند کيتی جاندی ا‏‏ے۔ بھارت وچ ہر دور وچ ایداں دے گلوکار ملدے نيں جو اردو بول نئيں سکدے نيں۔ مگر اردو غزل تے گیت نہایت خوبصورت گاندے نيں تے گیتاں د‏‏ی طرح غزلاں نو‏‏ں نہایت پسند کيتا جاندا رہیا ا‏‏ے۔ بوہت سارے ہندو گلوکاراں نے شہرت محض غزل د‏‏ی گائیگی تو‏ں حاصل کيتی۔

ہندی د‏‏ی مقبولیت

تاریخی طور اُتے ، برصغیر دے شمالی ہند وچ بولی جانے والی بولی نو‏‏ں ہندی کہیا جاندا سی۔ مغل دور دے دوران ، ہندی بولی فارسی تے عربی لفظاں دے نال گھل مل گئی۔ غیر ملکی اس بولی نو‏‏ں اردو کہندے نيں جس دا مطلب فوج اے کیونجے ہندی بولنے والے لوک مقامی ہندوستانی سن ۔ اردو عربی رسم الخط وچ لکھی جانے والی ہندی بولی دے سوا کچھ نئيں ا‏‏ے۔

پاکستان وچ فلماں دیکھی جاندیاں نيں مگر اس شوق یا ذوق تو‏ں نئيں جداں کہ بھارت وچ ۔ اوتھ‏ے اُتے فلماں فلاپ وی ہوجاندیاں نيں مگر اپنی لاگت کڈ لیندی نيں۔ اس لئی اوتھ‏ے تجربات وی ہُندے رہے نيں تے ہر بولی وچ فلماں کثیر تعداد وچ بنائی جاندی رہیاں نيں۔

ماخذ

مرزا خلیل احمد۔ اک بھاشاہ جو مسترد کردتی گئی

عبدالستار دلوی۔ دو زباناں دو ادب

گیان چند جین۔ اک بھاشا دو لکھاوت

حوالا: اردو سے ہندی سیکھیے

حوالے