Wiżajny
54°22′03″N 22°51′55″E/54,367500 22,865278
| wieś | |
 Świetlica i remiza OSP we wsi (2018) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Wysokość |
243 m n.p.m. |
| Liczba ludności (2011) | |
| Strefa numeracyjna |
87 |
| Kod pocztowy |
16-407[4] |
| Tablice rejestracyjne |
BSU |
| SIMC |
0772174[5] |
Położenie na mapie gminy Wiżajny  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podlaskiego  | |
Położenie na mapie powiatu suwalskiego  | |
| 54°22′03″N 22°51′55″E/54,367500 22,865278[1]
| |
| Strona internetowa | |
Wiżajny – wieś w Polsce, w województwie podlaskim, w powiecie suwalskim, na Suwalszczyźnie, siedziba gminy Wiżajny[5][6]. Dawniej miasto; uzyskały lokację miejską w 1620 roku, zdegradowane w 1870 roku[7].
Położenie
[edytuj | edytuj kod]Wiżajny od początków swego istnienia znajdowały się na terenach przygranicznych. Miejscowość położona jest na Pojezierzu Wschodniosuwalskim, na północno-wschodnim krańcu Polski, niedaleko granicy z Litwą i obwodem królewieckim. Wieś leży na przesmyku między jeziorami Wistuć i Wiżajny[8]. We wsi znajduje się kościół oraz stare domy. Przez wieś biegnie droga wojewódzka nr 651[9].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Dawniej na terenach gdzie znajduje się miejscowość rozciągały się bagna należące do puszczy sięgającej aż do jeziora Wisztynieckiego na dzisiejszej granicy Litwy i obwodu królewieckiego[10]. Pierwsi mieszkańcy na tych terenach pojawili się około 11 tysięcy lat temu[11]. Około tysiąca lat przed naszą erą zaczęto uprawiać rośliny i prowadzić chów zwierząt. Już w II wieku przed naszą erą miejscowość pojawiła się na mapie krainy jaćwieskiej[11]. Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana była w roku 1253 jako „Weyze”[9]. Była to przypuszczalnie osada Jaćwingów. W 1549 nad jeziorem założony został przez bojara Piotra Łysego dwór. Piotr Łysy na dworze się nie utrzymał, a jego miejsce zajął Prokop Hryhoriewicz – dworzanin starosty mereckiego[9]. W XII wieku wieś została podbita przez Krzyżaków (podbój zakończył się w roku 1283)[11]. Już w XIV wieku we wsi na szlaku kupieckim prowadzącym w stronę Sejn była karczma. W podaniach wymienia się ją jako słynącą z tego, iż w jej menu sztandarowe miejsce zajmowały raki. W 1409 roku miano nimi tu poczęstować króla Jagiełłę[9]. W roku 1413 tereny pojaćwieskie, w tym miasto królewskie w starostwie niegrodowym wiżańskim zostały włączone do powiatu grodzieńskiego w województwie trockim[11]. Było w nim jeszcze w końcu XVIII wieku[12]. W wieku XV na tereny dzisiejszej gminy zaczęli przybywać osadnicy słowiańscy i litewscy[11]. Źródła pisane wymieniają Wiżajny w 1606 jako miasto, choć data otrzymania praw miejskich nie jest znana[13]. W dokumentach parafii Puńsk z 1606 tego roku wspomniano, że „droga wiodła obok miasta Wiżajny"[14]. Wiadomo natomiast, że prawo magdeburskie zostało potwierdzone 11 maja 1693 roku[14][9] i ponownie 14 lutego 1792 roku[8]. W roku 1638 nadane zostały Radziwiłłom[10]. W roku 1766 miejscowość we władanie otrzymała kobieta o nazwisku Strutyńska[10], a podczas sejmu warszawskiego w latach 1773–75 w wieloletnią dzierżawę Wiżajny wraz z wsią Bolcie i Żyrwinami oddane zostały Róży Strutyńskiej (z rodziny Platerów)[13].
Dzięki przygranicznemu położeniu nastąpił szybki i dynamiczny rozwój miasta, jednak zniszczone zostało podczas wojen szwedzkich[9]. Niedługo potem, w 1659 roku, zbudowano nowy kościół, a w 1661 roku założono szkołę. W latach 1824–1831 wzniesiono murowany kościół katolicki (inne źródła mówią o roku 1825[13]). Najlepsze lata dla Wiżajn to XVIII i XIX wiek[9]. W XIX wieku miejscowość wchodziła w skład ekonomii Kadaryszki. W 1870 roku miejscowość utraciła prawa miejskie[14] i została zdegradowana do rangi wsi, ale do czasów dzisiejszych zachował się miejski układ urbanistyczny[9]. W 1893 w XIII tomie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego tak pisano o Wiżajnach[10]:
Wiżajny – osada, dawniej miasteczko, nad jeziorem t.n., w pow. suwalskim, gm. i par. Wiżajny, odl. 34 w. [wiorst] od Suwałk na północ a 11 w. od Kalwaryi (...) 175 dm. [domów], 2276 mk. [mieszkańców] (...) w osadzie odbywa się 6 jarmarków (...)
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Wiżajny stały się siedzibą władz gminnych[14]. W 1925 roku otwarto szkołę podstawową w Wiżajnach[8]. W 1935 miały miejsce ostre wystąpienia chłopskie spowodowane głodem i bezrobociem[8]. W czasie II wojny światowej Wiżajny zostały zniszczone w 70 procentach[14]. W 1963 wielki pożar zniszczył część zabytkowej zabudowy[15], w tym dworek starościński[8][14]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego, wcześniej – do województwa białostockiego. W Wiżajnach stacjonowała strażnica WOP.
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]Nazwa miejscowości wywodzi się prawdopodobnie od litewskiego vežys, oznaczającego raka[14].
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]
Do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa wpisane są następujące obiekty[16]:
- układ urbanistyczny (część), 1570–1870 (nr rej.: 440 z 28.11.1985)
- kościół parafialny pw. św. Teresy, 1825 (nr rej.: 506 z 23.06.1986)
- dzwonnica, drewniana, 1862 (nr rej.: 506 z 23.06.1986)
- cmentarz parafialny rzymskokatolicki (nr rej.: 721 z 30.08.1989)
- cmentarz ewangelicki (nr rej.: 677 z 26.08.1989)
Transport
[edytuj | edytuj kod]Ludzie związani z Wiżajnami
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 149039
- ↑ Wieś Wiżajny w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2021-11-17], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1462 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
- ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 82-83.
- ↑ a b c d e Grzegorz Rąkowski: Polska egzotyczna. Cz. 1. Pruszków: Rewasz, 1999, s. 37. ISBN 83-85557-63-6.
- ↑ a b c d e f g h Polski biegun zimna. W: Wanda Bednarczyk-Rzepko, Urszula Zwolińska, Piotr Przyssawka, Wojciech Marek Darski, Aleksander Buczyński: Przewodnik Pascala. Pojezierze Suwalskie i Puszcza Augustowska. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Pascal, 2005, s. 203–215. ISBN 83-7304-405-1.
- ↑ a b c d Wiżajny, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 687. s. 687.
- ↑ a b c d e Na polski biegun zimna. W: Grzegorz Rąkowski: Polska egzotyczna. Cz. 1. Wyd. 2 popr. i uzup. Pruszków: Rewasz, 1999, s. 104–105. ISBN 83-85557-63-6.
- ↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 86.
- ↑ a b c Wiżajny, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 688. s. 688.
- ↑ a b c d e f g Biegun zimna i kartacze. W: Polska niezwykła. Województwo podlaskie. Przewodnik. Warszawa: Demart, 2008, s. 7–8. ISBN 978-83-7427-398-5.
- ↑ Piotr Skurzyński "Warmia, Mazury, Suwalszczyzna" Wyd. Sport i Turystyka - Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8 s. 422
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2018-04-04].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]| Wsie |
|
|---|---|
| Kolonie | |
| Przysiółek | |
| Przysiółek wsi | |
| Dawna wieś |
