Ulica Ludna w Warszawie
| Solec | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Ulica Ludna przy Czerniakowskiej | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Miejscowość | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Przebieg | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Warszawy  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 52°13′53,0″N 21°02′08,7″E/52,231389 21,035750
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ulica Ludna – jedna z ulic warszawskiego Powiśla, biegnąca od ul. Wioślarskiej do zbiegu ulic ul. Kruczkowskiego, Rozbrat i Książęcej.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Ulica Ludna pojawiła się na planach po raz pierwszy w roku 1732; była już wtedy częściowo uregulowana i otoczona ogrodami. Na parceli u zbiegu z ul. Solec po roku 1740 miał swój ogród architekt Joachim Daniel Jauch, twórca takich obiektów jak np. Koszar Gwardii Konnej Koronnej przy ul. Chłodnej.
Późniejszy właściciel tej posesji, Kazimierz Poniatowski, od roku 1771 tworzył tu zespół pałacowo-ogrodowy według projektu Szymona Bogumiła Zuga, po części barokowy po części – romantyczny, jako pierwszy w Warszawie tzw. Park na Książecem. Pawilony w ogrodzie otrzymały formy ruin młyna czy podniszczonego kościółka, który w istocie mieścił teatr.
W roku 1873 posiadłość nabył Aleksander Sapieha, który mieszkał tu do końca XIX wieku. Parcela Poniatowskiego graniczyła od zachodu z tzw. Ekonomią Saską, czyli zapleczem gospodarczym dworu z ogrodami warzywnymi i zarybionymi basenami. Przy samej Ludnej u zbiegu z ul. Czerniakowską znajdowały się dziedzińce otoczone budynkami gospodarczymi; między innymi browarem, spichlerzem i młynem. Owe budynki strawił pożar w roku 1768; nowe wystawiono według projektu Szymona Bogumiła Zuga w roku 1770.
Po roku 1815 rząd Królestwa Polskiego na części tej nieruchomości uruchomił Fabrykę Kobierców i Dywanów, z farbiarni w budynku dawnego browaru.
Po przeciwnej stronie ulicy, u zbiegu z ul. Solec znajdowała się posesja sięgająca aż do ul. Okrąg; w roku 1784 znajdowały się tu spichlerze należące do Izabeli Lubomirskiej, „Błękitnej Markizy”, żony Stanisława Lubomirskiego. Było to jedno z licznych dóbr marszałkowej: posiadała ona także Pałac w Wilanowie, Pałac Szustra w Mokotowie, dawny pałac Krasińskich na Ursynowie i wiele innych. W roku 1808 parcela posiadała frontową zabudowę drewnianą; naroże u zbiegu obu ulic wypełnił niewielki drewniany budynek. W roku 1819 miały się tu epizodycznie mieścić koszary, powiązane być może z sąsiednim Magazynem Solnym. Za ulicą Okrąg znajdowała się parcela należąca do Adama Kowalskiego, byłego wójta jurydyki Solec; jej drewniana zabudowa składała się z dworku i browaru.
Ulica Ludna aż do połowy XIX wieku była bardzo zaniedbana; nie posiadała bruku i często zalewały ją wezbrane wody Wisły, nawierzchnia z polnych kamieni pojawiła się na niej dopiero około roku 1856. Zbiegło się to w czasie z przejęciem zabudowań Rządowej Fabryki Kobierców i Dywanów przez Towarzystwo Oświetlenia Gazowego z Dessau (dziś Dessau-Roßlau), które w okresie 1856–1857 wystawiło tu dwa ceglane, wieloboczne zbiorniki gazu. Obiekty te miały pionierski charakter w kategorii architektury przemysłowej miasta; ich zdobione elewacje były w tej kwestii przełomem. W roku 1868 dostawiono trzeci, cylindryczny tym razem zbiornik; w roku 1872 Gazownia zakupiła od rodziny Janasch część dawnej posiadłości Poniatowskiego. Powstał tam kolejny zbiornik gazu, zaś przy ulicy wystawiono budynek administracji. Na jego tyłach wzniesiono obiekty służące procesom produkcyjnym: odsiarczalnię, wieżę ciśnień i posterunek Straży Ogniowej. Wszystkie te obiekty wzniesiono przed rokiem 1897; około roku 1900 wybudowano pałacyk dyrektora.
W pierwszym dziesięcioleciu istnienia wyposażeniem gazowni były żeliwne piece poziome Clegga; wyparły je wkrótce piece ceramiczne, a po roku 1910 piece pionowe systemu Büba. W roku 1888 gazownię na Ludnej połączono długim na ponad 5 km przewodem z nowszą i bardziej wydajną Gazownią Wolską (obecnie Muzeum Gazownictwa w Warszawie); przy ul. Kasprzaka; przed rokiem 1914 powstał ostatni zbiornik gazu na Ludnej. Pierwsze wielopiętrowe kamienice mieszkalne budowano tu dopiero po roku 1883, najpierw w okolicy skrzyżowania z ul. Solec; były dość utylitarne i miały charakter domów robotniczych.
Najważniejszymi obiektami przy ulicy były jednak zakłady przemysłowe; około roku 1900 powstała fabryka wyrobów tytoniowych Union, która wybudowała Okręgową Składnicę Materiałów Pocztowych – działała w niej potem drukarnia niejakiego Zornera. Od początków XX pod nr. 6/8 działał wyrobów budowlanych braci Horn, zaś przed rokiem 1914 na posesji nr. 9 otworzył wielkie zakłady ciesielskie Maurycego Karstensa; tuż obok wzniósł on aż siedmiopiętrową, utylitarną lecz o ciekawie ukształtowanej fasadzie. Nie była to jednak architektura dorównująca jego willi „Julia” w ówczesnym Otwocku Stacyjnym.
Do wybuchu I wojny światowej zakłady przemysłowe zdominowały pejzaż ulicy; kamienice dla niezamożnych robotników miały czysto użytkowy i koszarowy charakter. Istniały jednak latarnie gazowe oraz brukowa nawierzchnia; zaczęło się to zmieniać dopiero po roku 1918, kiedy przemysł wycofał się Powiśla na peryferia ustępując miejsca obiektom mieszkalnym. Przy Ludnej powstały wtedy domy dla pracowników firm państwowych o wyższym niż dotychczas poziomie. Swoje domy wystawiły tu Pocztowa Kasa Oszczędności (autorem projektu był Józef Handzelewicz)[1], oraz na posesji kupionej od Karstensa – Ministerstwo Poczt i Telegrafów. Pod koniec trzeciej dekady XX wieku powstały kamienice w nieparzystej pierzei między ulicami Solec i Okrąg.
W roku 1922 ulicą Ludną pojechał pierwszy tramwaj elektryczny linii „P”; położono też nowy bruk. Gazownia została zamknięta; urządzono w niej magazyny, po rozbiórce najstarszych zbiorników gazu na ich miejscu rozpoczęto budowę Fabryki Gazomierzy według projektu Romualda Gutta. Nie ukończony do roku 1939 budynek został uszkodzony podczas wojennych bombardowań; po wojnie jego relikty przebudowano na siedzibę Mazowieckiego Okręgowego Zakładu Gazownictwa, nie nawiązując do oryginalnego projektu Gutta.
W dawnych kamienicach z końca XIX wieku znalazły siedzibę instytucje podlegające Ministerstwu Spraw Wojskowych – pod nr. 11 działał Instytut Przeciwgazowy, pod nr. 13 i 15 – Instytut Techniczny Uzbrojenia. Pomiędzy latami 1935–1937 zbudowano pierzeję nowoczesnych modernistycznych kamienic pod numerami Ludna 3, 3a, 5, 5a, 7 i narożną, o adresie Okrąg 12 (niewykończona do czasów wojny). Taki stan rzeczy trwał do wybuchu II wojny światowej.
W roku 1939 spłonęły zbiorniki gazu i uszkodzony został dom PKO na rogu z ul. Okrąg, który utracił po części do dziś nie odtworzony wystrój oraz mansardowy dach. W roku 1944 o pocztę i kamienice wzdłuż ulicy toczyły się ciężkie walki pomiędzy żołnierzami batalionu „Zośka“ i batalionu „Parasol“ a Niemcami. Głównym bastionem powstańczym był solidny budynek PKO[2]. Z walk ocalało kilka budynków gazowni, dom PKO, poczta oraz kamienice z lat 30. XX wieku.
W 1945 i 1946 na osi ulicy istniał most pontonowy na Wiśle, zbudowany przez polskich saperów (początkowo na linii ulicy Ratuszowej). Most został ostatecznie zlikwidowany w sierpniu 1946, po oddaniu do użytku odbudowanego mostu Poniatowskiego[3].
Po wojnie rozebrano część wypalonych kamienic, w tym kamienice pod adresami: Ludna nr 2, nr 1, nr 9a (M.Karstensa), nr 11 (Instytut Przeciwgazowy), nr 13 (Instytut Techniczny Uzbrojenia) oraz uszkodzone zabudowania gazowni (1969). Niedokończony budynek Fabryki Gazomierzy stał się siedzibą MOZG.
W lutym 1971 saperzy Stołecznej Grupy Rozminowywania rozpoczęli akcję wysadzania murów starego zbiornika Gazowni[4].
Z dawnej zabudowy przemysłowej ocalały relikty dawnej fabryki Union. Samą Ludną od strony Wisły wydłużono o nowy odcinek początkowy od ul. Wioślarskiej.
Ważniejsze obiekty
[edytuj | edytuj kod]- Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. prof. Witolda Orłowskiego
- Posąg św. Kingi (róg ul. Solec)[5]
- Kancelaria Sejmu (nr 4a)
W kulturze masowej
[edytuj | edytuj kod]- Na poczcie znajdującej w budynku pod nr 4 w filmie Stanisława Barei Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz? fotograf Roman Ferde (w tej roli Bronisław Pawlik) śledzi dyrektorową Anna Krzakoską (Ewa Wiśniewska)[6].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Tomasz Urzykowski. Dom PKO odbudowany po 72 latach. „Gazeta Stołeczna”, s. 3, 28 grudnia 2016.
- ↑ Janusz Dereziński: Pamiętne miejsca Czerniakowa. Ząbki: Apostolicum Wydawnictwo Księży Pallotynów, 2004, s. 34. ISBN 83-7031-445-7.
- ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 263. ISBN 83-06-00089-7.
- ↑ Kronika wydarzeń w Warszawie 1 XI 1970–28.II.1971. „Kronika Warszawy”. 3 (7), s. 138, 1971.
- ↑ Janusz Dereziński: Pamiętne miejsca Czerniakowa. Ząbki: Apostolicum Wydawnictwo Księży Pallotynów, 2004, s. 14. ISBN 83-7031-445-7.
- ↑ Rafał Dajbor. Po Powiślu szlakiem Stanisława Barei. „Na Powiślu. Kwartalnik Towarzystwa Przyjaciół Warszawy Oddziału Powiśle”. 23, s. 9, czerwiec 2012.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, tom 9. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 2003, s. 118. ISBN 83-88372-24-6.