Skifat

Skifat^[1], skyfat, scyfat (z gr. σκύφος skýphos, czara, miska) – dawna moneta o kształcie wklęsło-wypukłym, przede wszystkim pochodzenia bizantyjskiego z okresu późnego średniowiecza.

Skifat nie jest nominałem, lecz jedynie techniczną odmianą monety. Pojęcie to pojawiło się w XIX wieku wskutek omyłkowego stosowania łacińskiego określenia scyphatus spotykanego w dokumentach południowoitalskich z XI i XII stulecia^[2]. W rezultacie termin ten zaczęto odnosić do wklęsłych monet Bizancjum bitych z kruszców szlachetnych (złoto, elektrum, srebro) oraz z miedzi – głównie od trzeciej ćwierci XI do XIV wieku.

Historia

Do najwcześniejszych monet o tej formie (łac. nummi scyphati) należą solidy skifatowe z końca X i początku XI wieku. Pierwsze pochodzą z czasów panowania Bazylego II^[3] i jego współregenta Konstantyna VIII, jednak stałe ich emisje rozpoczęto dopiero za rządów Nicefora III^[4]. Wśród późniejszych nominałów emitowany był w ten sposób złoty histamenon i hyperpyron oraz aspron bity z elektrum lub srebra albo z bilonu. Charakteryzował je wypukły awers i wklęsły rewers. W XII stuleciu i później stosowano względem „miseczek” częściej określenie trachea (z gr. tráchys, nierówny)^[5].

Istotny powód wytwarzania pieniądza w takiej postaci pozostaje nieznany. Według najczęstszych przypuszczeń teoretycznych podobne kształtowanie krążka miało ułatwiać układanie monet w stosy. Inne wyjaśnienie mówi wprost o łatwości zbierania takiego pieniądza z gładkiej powierzchni. Wśród nowszych poglądów znaleźć też można hipotezę, że skifaty mogły mieć szczególne przeznaczenie w obrocie handlowym z Rusią i Waregami.

Poza bizantyńskim systemem monetarnym skifaty emitowały również niektóre państwa mające kontakty handlowe ze Wschodem. Naśladownictwa takie wypuszczały pewne mennice południowoitalskie (m.in. w Palermo), a przede wszystkim normańscy władcy Sycylii i Apulii w XII wieku (np. Roger II). Wiadomo, że monety w tej postaci bite były okresowo w Niemczech oraz przez Węgrów i Arabów^[6].

W kontekście ogólnohistorycznym monety tego kształtu najwcześniej stosowano w starożytnej Grecji, bo już w VI–IV wieku p.n.e. Były to statery z „białego złota” (elektrum), z których najbardziej znany był małoazjatycki Kyzik. Bez wątpienia nawiązywały do nich też emisje celtyckich złotych staterów muszlowych z I wieku p.n.e., typowe dla wschodnich Celtów, a będące naśladownictwem złotych monet macedońskich^[7]. Postać skifata miały także srebrne monety arabskich Himjarytów, bite na wzór rzymskich denarów od połowy I do II wieku naszej ery^[8].

Przykłady różnych skifatów
Brązowe monety bizantyjskie z okresu panowania krzyżowców (1204–1261)
Srebrny skifat książęcy sycylijskiego Rogera II (1140)
Późne skifaty miedziane ze skarbu znalezionego w Nikozji (Cypr)

Przypisy

↑ Friedrich von Schrötter wymienia jako nummus schifatus (Wörterbuch der Münzkunde, Berlin 1970, s. 619).
↑ Na przykład w Kronice z Cassinum lub w bulli papieża Innocentego II z 1139, a także w innych dokumentach XII-wiecznych (według E. Martinori: La moneta – Vocabolario generale, Roma 1915, s. 450), gdzie termin skyphatus błędnie wywiedziono od skyphos. W istocie określenie to pochodzi prawdopodobnie od arabskiego shafah (krawędź, brzeg), odnosząc się do szerokiej, zwracającej uwagę obwódki stempla na krążku monety (Ph. Grierson: Byzantine coinage, Washington 1999, s. 59; A.P. Kashdan (red.): The Oxford Dictionary of Byzantium, New York–Oxford 1991, s. 1857).
↑ A. Mikołajczyk zasadniczo odnosi to określenie do histamenona tego władcy (Leksykon numizmatyczny, Warszawa–Łódź 1994, s. 265).
↑ H. Kahnt: Das grosse Münzlexikon von A bis Z, Regenstauf 2005, s. 448.
↑ A.P. Kashdan (red.), dz. cyt., s. 2101.
↑ Cyt. wyłącznie za H. Fengler, G. Gierow, W. Unger: Słowar’ numizmata, Moskwa 1993.
↑ Popularnie zwane są także „tęczowymi miseczkami” [niem. Regenbogenschüsselchen] (J. Melville Jones: A dictionary of ancient Greek coins, London 1986).
↑ D.R. Sear: Greek imperial coins and their values, London 2001, s. 561 i 562.

Bibliografia

Philip Grierson: Byzantine coins. London: Methuen, 1982
Philip Grierson: Byzantine coinage. Washington: Dumbarton Oaks, 1999
Friedrich von Schrötter (red.): Wörterbuch der Münzkunde. Berlin: De Gruyter, 1970
Konrad Klütz: Münznamen und ihre Herkunft. Wien: Moneytrend, 2004
Helmut Kahnt: Das große Münzlexikon von A bis Z. Regenstauf: Gietl/Battenberg, 2005

Linki zewnętrzne

«Skifatnaja moneta» w Słowar’ numizmata (ros.). [dostęp 2013-06-29]
Michael Metcalf: Byzantine scyphate bronze coinage in Greece. „The Annual of the British School at Athens”, 56 (1961), s. 42–63. [dostęp 2021-12-02]. (ang.).

[1] Friedrich von Schrötter wymienia jako nummus schifatus (Wörterbuch der Münzkunde, Berlin 1970, s. 619).

[2] Na przykład w Kronice z Cassinum lub w bulli papieża Innocentego II z 1139, a także w innych dokumentach XII-wiecznych (według E. Martinori: La moneta – Vocabolario generale, Roma 1915, s. 450), gdzie termin skyphatus błędnie wywiedziono od skyphos. W istocie określenie to pochodzi prawdopodobnie od arabskiego shafah (krawędź, brzeg), odnosząc się do szerokiej, zwracającej uwagę obwódki stempla na krążku monety (Ph. Grierson: Byzantine coinage, Washington 1999, s. 59; A.P. Kashdan (red.): The Oxford Dictionary of Byzantium, New York–Oxford 1991, s. 1857).

[3] A. Mikołajczyk zasadniczo odnosi to określenie do histamenona tego władcy (Leksykon numizmatyczny, Warszawa–Łódź 1994, s. 265).

[4] H. Kahnt: Das grosse Münzlexikon von A bis Z, Regenstauf 2005, s. 448.

[5] A.P. Kashdan (red.), dz. cyt., s. 2101.

[6] Cyt. wyłącznie za H. Fengler, G. Gierow, W. Unger: Słowar’ numizmata, Moskwa 1993.

[7] Popularnie zwane są także „tęczowymi miseczkami” [niem. Regenbogenschüsselchen] (J. Melville Jones: A dictionary of ancient Greek coins, London 1986).

[8] D.R. Sear: Greek imperial coins and their values, London 2001, s. 561 i 562.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]