Rogatywka

Rogatywka wojskowa, na niej oznaczenie stopnia młodszego chorążego (artyleria)

Rogatywka – rodzaj nakrycia głowy z kwadratowym denkiem, charakterystyczna polska czapka narodowa i wojskowa.

Wojsko Polskie

XVIII wiek – konfederatka

Towarzysz Kawalerii Narodowej w konfederatce (inscenizacja z 2007 r.)

Forma czapki z futrzanym otokiem i sukiennym wierzchem różnych kształtów, między innymi kwadratowym, występowała na terenach Polski, Rusi i Skandynawii już we wczesnym średniowieczu i w początkach XVIII wieku weszła do ówczesnej mody polskiej, zastępując czapkę futrzaną przeciętą z przodu i tyłu. Czapki z kwadratowym denkiem noszone były od co najmniej XIII w., m.in. we Francji (biret), a od wieku XIV w Turkiestanie i Turcji. Wczesne formy czapek z kwadratowym denkiem pojawiały się w polskiej lekkiej jeździe w XVI wieku m.in. dzięki silnym kontaktom polsko-węgierskim (czapka magierka). Miękka rogatywka rozpowszechniła się w Polsce jako nakrycie głowy patriotycznego ruchu konfederatów barskich w 1768, stąd nazywana była konfederatką. Była to sukienna czapka męska, bez daszka, o główce z kwadratowym denkiem, koloru zwykle karmazynowego, obszyta barankiem, czarnym lub siwym. Przy lewym boku przypinano kokardę, rozetę lub krzyż kawalerski i pióra lub kitę. Rogatywka, znana alternatywnie jako krakuska lub ułanka, została następnie zaadaptowana jako nakrycie głowy w regularnej Kawalerii Narodowej. W latach 80.-90. XVIII wieku ukształtowała się jako wysoka usztywniona czapka rogata z daszkiem, stanowiąca nakrycie głowy ułanów, przy czym baranka zastępowano sukiennym otokiem. Istniały też inne jej odmiany. Utożsamiana z polskim nakryciem głowy i nazywana nawet czapką polską, używana była już szerzej przez różne formacje podczas insurekcji kościuszkowskiej, także piechotę, milicję i kosynierów. W sformowanych następnie Legionach Polskich we Włoszech wprowadzono jako standardowe nakrycie głowy wszystkich formacji wysoką usztywnioną rogatywkę z daszkiem.

XIX wiek

Ułani Księstwa Warszawskiego w rogatywkach

Wysoka rogatywka z daszkiem, zbliżona do czapek z końca XVIII wieku, używana była następnie w części formacji jazdy i piechoty Księstwa Warszawskiego i innych wojsk polskich epoki napoleońskiej, m.in. przez Szwoleżerów Gwardii. Według przepisów z 1810, rogatywki ułanów i piechoty (woltyżerów i fizylierów) były wykonane z czarnego filcu i płótna ze skórzanym daszkiem, miały wysokość 9 cali (22,5 cm) i szerokość boków 10 cali (25 cm), zdobione były okuciami, kitami, kokardami i kordonami.

Po 1815 rogatywki w dalszym ciągu używane były jedynie przez ułanów Królestwa Polskiego. Szerzej były używane przez różne formacje podczas powstania listopadowego 1830-1831, m.in. przez Gwardię Narodową.

Rogatywki o różnych formach, postrzegane jako symbol narodowy, pojawiały się podczas kolejnych polskich zrywów przeciw zaborcom, m.in. powstania krakowskiego 1846 i Wiosny Ludów 1848, w tym Legionu Polskiego na Węgrzech 1848-1849 i Legionu Polskiego we Włoszech 1848. Były one często jedynym narodowym elementem umundurowania. Rogatywki dla piechoty i jazdy przewidywały wytyczne Rządu Narodowego podczas powstania styczniowego 1863, jednak mogły być one realizowane w niewielkim stopniu z powodu improwizowanego charakteru działań.

W czasie Amerykańskiej Wojny Secesyjnej 58 Ochotniczy Pułk Piechoty Nowego Jorku zwany Polskim Legionem (58th New York Volunteer Infantry "Polish Legion") również używał rogatywek.

I wojna światowa

Rogatywka, jako sukienna czapka męska, była używana przez niektóre polskie formacje zbrojne w czasie I wojny światowej (II Brygada Legionów Polskich, Armia gen. Hallera, Wojska Wielkopolskie).

Polska niepodległa

Rogatywka wzór 1919

Współczesna rogatywka to polska czapka wojskowa o czterech rogach, usztywniona (od roku 1935), z daszkiem i kwadratowym denkiem, używana od 1918 do 1950 i ponownie od 1990.

Po odzyskaniu niepodległości Komisja Ubiorcza Ministerstwa Spraw Wojskowych zdecydowała 21 września 1919 wprowadzić rogatywkę jako standardowe nakrycie głowy o typie polskim dla wszystkich rodzajów wojsk i stopni (przeciwko czapce okrągłej i forsowanej przez oficerów legionowych maciejówce). Czapki okrągłe pozostawiono jedynie dla trzech pułków szwoleżerów i Korpusu Ochrony Pogranicza, poza tym odrębne umundurowanie miała Marynarka Wojenna. Wprowadzono wówczas niską nieusztywnianą rogatywkę wzór 1919, z sukna w kolorze ochronnym (szaro-brunatno-zielonym), z daszkiem z brązowej skóry okutym blachą, bezbarwnego otoku i wypustek. Uzupełniająco noszono furażerkę.

Jan Nowak-Jeziorański w rogatywce wz. 1935

Oficer Wojska Polskiego w rogatywce polowej podczas kampanii wrześniowej w 1939

Rogatywka polowa

Podczas reformy mundurowej w 1935 dotychczasową rogatywkę zastąpiła czapka garnizonowa o nowym kroju, o usztywnionym kwadratowym denku, przechylonym na prawą stronę. Wzór rogatywki usztywnionej noszony był do wszystkich odmian munduru garnizonowego. Wykonana z szewiotu dla podoficerów i szeregowców, z tkanin czesankowych (diagonal, krepa, kamgarn) dla starszych podoficerów i oficerów. Rogatywki oficerów, chorążych i podchorążych zawodowych miały daszki okute ciemnooksydowaną blachą. Rogatywki oficerów były obszywane galonem srebrnym, chorążych taśmą bawełnianą karmazynową. Otoki rogatywek były barwne – barwa odpowiadała rodzajowi broni lub służby. W dywizjonach górskich noszono rogatywkę z orlim piórem, a w 11 Karpackiej Dywizji Piechoty rogatywkę z pęczkiem piór cietrzewich.

W 1937 czapkę garnizonową uzupełniła miękka, nieusztywniona rogatywka polowa dla wojska, z wyjątkiem lotnictwa, marynarki, wojsk pancernych i zmotoryzowanych. Wg regulaminu z 1937 r. wykonana była z sukna mundurowego dla szeregowców, a z kamgarnu dla oficerów. Daszek był usztywniony, z tego samego materiału, co czapka. Otok był składany, można było go opuszczać chroniąc uszy i kark. Godło na rogatywce haftowano w tym czasie szarą nicią na owalnej podkładce sukiennej. Czapki polowe w okresie II wojny światowej używane były w różnych oddziałach partyzanckich.

W tworzonym w ZSRR od 1943 ludowym Wojsku Polskim wprowadzono miękką czapkę polową wzorowaną na przedwojennej. W powojennej Polsce ponownie używane były przedwojenne rogatywki garnizonowe. Usztywnione rogatywki noszone były jedynie do ok. 1950, kiedy zastąpiły je całkowicie czapki okrągłe. Rogatywki zachowano w ubiorach polowych. Noszona była ona powszechnie po zakończeniu wojny do 1952 roku, kiedy to pozostawiono ją jedynie kadrze. Przywrócona została w 1961 roku dla wszystkich żołnierzy jako lekka, bawełniana rogatywka ze specjalnej tkaniny we wzorach maskujących deszczyk. W 1969 roku zastosowano moro. Używane też były w oddziałach MO oraz Straży Pożarnej. W latach 90. rogatywka polowa w WP wyparta została przez beret, ale w roku 2015 pomysł na czapkę polową z daszkiem (właśnie rogatywkę) powrócił.

W 1982 w Kompanii Reprezentacyjnej WP przywrócono usztywniane rogatywki garnizonowe, wzorowane na wzorze z 1935 roku.

W 1990 przywrócono w Wojsku Polskim tradycyjne nakrycie głowy w postaci usztywnionej rogatywki garnizonowej.

Zastosowanie obecnie

Rogatywka

Rogatywka mjr jednostki zmechanizowanej

Rogatywka lekarza wojskowego (płk.)

Rogatywka st.chor. wojsk rozpoznania radioelektronicznego

Obecnie w Wojskach Lądowych na rogatywkach noszone są otoki oznaczające poszczególne korpusy osobowe:

granatowy – generałowie, w jednostkach zmechanizowanych, zabezpieczenia materiałowego, Pułku Reprezentacyjnym Wojska Polskiego, żołnierze korpusu osobowego sprawiedliwości i obsługi prawnej. (Kolor ten nawiązuje do barwy granatowego munduru piechoty od XVIII wieku)

pomarańczowy – w jednostkach pancernych, rozpoznawczych, 10 Warszawskim Pułku Samochodowym. (Kolor ten nawiązuje do barwy korpusów tych wojsk obowiązujących do roku 1951)

ciemnozielony – w jednostkach rakietowych i artylerii, obrony przeciwlotniczej. (Kolor ten nawiązuje do barwy mundurów artylerii od XVII wieku i otoków artylerzystów do roku 1951)

czarny – w jednostkach inżynieryjnych, chemicznych, zabezpieczenia technicznego, służby kartograficznej i topogeodezyjnej, a także słuchaczy Wojskowej Akademii Technicznej. (Kolor ten nawiązuje do barw wyłogów i wypustek na mundurach wojsk inżynieryjnych od XVIII wieku)

chabrowy – w jednostkach łączności i informatyki, rozpoznania i walki radioelektronicznej, dowodzenia, radiotechnicznych. (Kolor ten nawiązuje do barw wypustek na mundurach noszonych przez żołnierzy łączności po roku 1919)

wiśniowy – w jednostkach medycznych oraz wszyscy oficerowie korpusu osobowego medycznego, słuchacze Wojskowej Akademii Medycznej. (Kolor ten nawiązuje do barwy otoków służby medycznej do roku 1951)

fioletowy – żołnierze korpusu osobowego duszpasterstwa. (Kolor ten nawiązuje do barwy wypustek służby duszpasterskiej do roku 1951)

żółty – żołnierze 1 Warszawskiej Brygady Pancernej.

W poprzednich latach nosili również otoki w kolorach:

amarantowy – żołnierze Szwadronu Kawalerii Wojska Polskiego (wszedł w skład Pułku Reprezentacyjnego Wojska Polskiego), żołnierze noszą otoki w kolorze amarantowym podczas pokazów i uroczystości w formie rekonstrukcji, inscenizacji.

szkarłatny – żołnierze Żandarmerii Wojskowej (kolor otoku nawiązywał do barwy otoków żandarmerii II RP) od 6 lutego 2009 roku dla żołnierzy Żandarmerii Wojskowej podstawowym przedmiotem umundurowania stanowiącym zestaw ubioru galowego jest beret w kolorze szkarłatnym; od tego czasu czapki rogatywki z otokiem koloru szkarłatnego przestały być użytkowane przez żołnierzy ŻW.

Oficerowie i generałowie noszą rogatywki z krzyżującym się srebrnym galonem na denku.

Oficerowie młodsi i chorążowie na rogatywce powyżej otoku mają obszycie z jednego srebrnego galonu, oficerowie starsi z dwóch galonów, a generałowie mają na otoku obszycie z jednego srebrnego galonu i wężyka generalskiego.

Na daszku oficerów młodszych znajduje się jeden srebrny galon, a na daszku oficerów starszych i generałów dwa galony.

Zgodnie z rozporządzeniem ministra Obrony Narodowej żołnierze Wojsk Specjalnych, Wojsk Obrony Terytorialnej, Żandarmerii Wojskowej, 6 Brygady Powietrznodesantowej, 25 Brygady Kawalerii Powietrznej, 7 Brygady Obrony Wybrzeża i 11 Dywizji Kawalerii Pancernej do ubioru galowego zamiast rogatywki noszą beret.

Rogatywki stanowią również część mundurów galowych państwowej i ochotniczej straży pożarnej, a od lipca 2018 r. także Straży Marszałkowskiej.

Harcerstwo

W harcerstwie rogatywka to nieusztywniona czapka w kolorze munduru z lilijką.

Inne formacje

Analogiczna do czapki wojskowej usztywniona rogatywka noszona jest do mundurów kolejarzy (najczęściej jednak w wersji nieusztywnionej), strażaków oraz kompanii reprezentacyjnej Straży Miejskiej i Gminnej. Wykorzystywane również przez kombatantów i osoby reprezentujące to środowisko np. członków pocztów sztandarowych (jeśli nie są harcerzami).

Zobacz też

• Polski strój narodowy

Bibliografia

• Zdzisław Żygulski jun., Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: 1988. ISBN 83-03-01483-8. Brak numerów stron w książce
• Henryk Wielecki: Dzieje polskiej rogatywki. Warszawa 1985: Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”. ISBN 83-10-08680-6. Brak numerów stron w książce