Nowela kwietniowa
| Nazwa potoczna |
Nowela kwietniowa |
|---|---|
| Państwo | |
| Data wydania |
7 kwietnia 1989 |
| Miejsce publikacji | |
| Data wejścia w życie |
8 kwietnia 1989 |
| Rodzaj aktu | |
| Przedmiot regulacji | |
| Status |
uchylony |
| Utrata mocy obowiązującej z dniem |
8 grudnia 1992 |
| Zastrzeżenia dotyczące pojęć prawnych | |
Nowela kwietniowa (Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 roku o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej) – uchwalona 7 kwietnia 1989 przez Sejm PRL szesnasta i najgłębsza[1] nowelizacja Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej[2], pierwsza z siedmiu nowelizacji konstytucji przeprowadzonych w okresie transformacji ustrojowej[3].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Dwa dni po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu[4], w ramach kompromisu władz państwowych z opozycją demokratyczną, Sejm PRL IX kadencji uchwalił w dniu 7 kwietnia 1989 r. ustawę o zmianie ustawy konstytucyjnej z 1952 r.[3] Projekt przyjęty przez Sejm nie odbiegał od projektu wniesionego przez Radę Państwa, a będącego efektem ustaleń Okrągłego Stołu – co było przedłużeniem dotychczasowego modelu, w którym rola parlamentu była ograniczona i fasadowa. Nowela kwietniowa była pierwszą z siedmiu nowelizacji konstytucji przeprowadzonych w okresie transformacji ustrojowej w ramach procesu odchodzenia od dotychczasowych zasad ustrojowych[3].
Nowelizacji konstytucji towarzyszyły zmiany w niektórych ustawach, które miały wprowadzić pluralizm w życiu publicznym: m.in. dopuszczenie niezależnych związków zawodowych w ustawie o stowarzyszeniach oraz ordynacje wyborcze do Sejmu oraz do przywróconego Senatu przewidujące udział opozycji. Nie bez znaczenia było także ustalenie zgody na liberalną interpretację innych uregulowań prawnych[1].
Po wyborach nowy Sejm już w grudniu 1989 r. uchwalił kolejną obszerną nowelizację konstytucji zwaną nowelą grudniową[4]. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w wersji z 7 kwietnia 1989 wraz z późniejszymi zmianami obowiązywała od 8 kwietnia 1989 do 8 grudnia 1992, do czasu wejścia w życie tzw. Małej Konstytucji, która konstytucję z 1952 r. uchyliła, zachowując w mocy niektóre jej przepisy[4].
Postanowienia
[edytuj | edytuj kod]Nowela kwietniowa różniła się zasadniczo od sześciu następnych nowelizacji, bowiem chociaż dotyczyła struktury i kompetencji naczelnych organów państwa oraz prawa wyborczego (wprowadzała m.in. urząd prezydenta, Senat oraz częściowo wolne wybory parlamentarne), nie przewidywała zasadniczych zmian w podstawach ustrojowych państwa[3], a tym samym jej uchwalenie nie przesądzało odejścia od autorytarnej struktury władzy[5]. Nowela przewidywała liczne zabezpieczenia przed ostatecznym odejściem od dotychczasowego ustroju, niemniej wprowadziła do konstytucji niejednolitość ideologiczną, stając się początkowym etapem transformacji ustrojowej[1].
Nowelizacja zmieniła w 6 z 11 rozdziałów konstytucji brzmienie jej 26 artykułów, 2 uchylała i dodawała 9 nowych. Na jej mocy w konstytucji pojawił się także nowy rozdział określający status urzędu prezydenta, który miał czuwać nad przestrzeganiem konstytucji, suwerenności, bezpieczeństwa, nienaruszalności i niepodzielności państwa, a także przestrzegać międzypaństwowych sojuszy politycznych i wojskowych, co odnosiło się do Układu Warszawskiego i RWPG i miało gwarantować utrzymanie ustroju[3]. Prezydent był wybierany na nie więcej niż dwie 6-letnie kadencje przez Zgromadzenie Narodowe[2], podobnie jak w konstytucji marcowej[6]. W przypadku niemożności sprawowania urzędu albo jego opróżnienia, prezydenta zastępować miał marszałek Sejmu[7]. Pierwszym i jedynym Prezydentem PRL został gen. Wojciech Jaruzelski[8][9]. Instytucja prezydenta była krytykowana przez część aparatu partyjnego jako niezgodna z założeniami socjalistycznego ustroju[2], jednak nowela kwietniowa nie spowodowała ewolucji ustroju w kierunku systemu prezydenckiego czy semiprezydenckiego[10].
Oprócz urzędu Prezydenta powstałego w miejsce dotychczasowej kolegialnej Rady Państwa[2], nowela utworzyła także (bądź przywracała) Senat[3] z prawem do wnoszenia poprawek do ustaw oraz z prawem inicjatywy ustawodawczej[2] oraz Krajową Radę Sądownictwa jako organ właściwy dla wnioskowania nominacji sędziowskich[3]. Z noweli wynikało wyraźne osłabienie Sejmu na rzecz Senatu i w szczególności Prezydenta, przy czym przyznanie określonych kompetencji Prezydentowi bez możliwości poniesienia przez niego politycznej odpowiedzialności przed Sejmem powodowało praktyczne zerwanie z formalnie nadal obowiązującą zasadą jednolitości władzy skupionej w Sejmie jako najwyższym organie władzy państwowej, a tym samym modyfikowało ustrój w kierunku bliższemu trójpodziałowi władzy[2]. Rolę Senatu ograniczono do inicjatywy ustawodawczej i wnoszenia poprawek do ustaw sejmowych. Połączone obrady Sejmu i Senatu jako Zgromadzenie Narodowe były zwoływane tylko do wyboru Prezydenta[4], przyjęcia jego ślubowania[11], postawienia go przed Trybunałem Stanu lub w celu uznania jego niezdolności do sprawowania urzędu[4].
Nowelizacja dotyczyła statusu m.in. Trybunału Konstytucyjnego, Trybunału Stanu, Rady Ministrów, premiera, ministrów, rad narodowych, Najwyższej Izby Kontroli, prokuratora generalnego i sił zbrojnych, a także konstytucjonalizowała urzędy Rzecznika Praw Obywatelskich i prezesa Narodowego Banku Polskiego. Istotne zmiany dotyczyły powoływania i odwoływania Rady Ministrów oraz jej członków, wprowadzania stanów nadzwyczajnych i ratyfikacji umów międzynarodowych, a szczególną uwagę poświęcono zwiększeniu niezależności sądów i niezawisłości sędziów (m.in. powołano Krajową Radę Sądownictwa)[3].
Ordynacja wyborcza
[edytuj | edytuj kod]- Wybory miały być powszechne, równe i bezpośrednie, a głosowanie tajne[12][13].
- Wybory do Sejmu i Senatu miały być przeprowadzone w dwóch turach[2].
- Uzyskanie mandatu poselskiego w pierwszej turze było możliwe po uzyskaniu bezwzględnej większości głosów w okręgu wyborczym[14].
- Prawo zgłaszania kandydatów na posłów i senatorów przez co najmniej 3000 wyborców z danego okręgu wyborczego[2].
- 65% mandatów w izbie niższej przyznano stronie koalicyjno-rządowej (299 z 460)[4].
- Pod wybory powszechne poddano pozostałe 35% mandatów[2] (161 z 460, z czego wszystkie 161 przypadło opozycji solidarnościowej[14])
- W każdym okręgu wyborczym zagwarantowano co najmniej 1 mandat poddano wolnym wyborom[15].
- Senat w liczbie 100 senatorów miał zostać wyłoniony w całkowicie wolnych i demokratycznych wyborach[2] (99 miejsc uzyskała opozycja, a 1 kandydat niezależny)[14].
- Kadencja Senatu upływała wraz z kadencją Sejmu[2].
- Rozwiązanie Sejmu pociągało za sobą koniec kadencji Senatu[2].
Sejm
[edytuj | edytuj kod]Sejm był najwyższym organem władzy państwowej[2] z następującymi kompetencjami:
- uchwalanie ustaw[2]
- przyjmowanie uchwał określających podstawowe kierunki działalności państwa[2]
- kontrola nad działalnością innych organów administracji państwowej[2]
- prawo prezydium Sejmu do zwoływania posiedzeń (poza pierwszym posiedzeniem zwoływanym przez prezydenta)[2]
- powoływanie rządu[4]
- uchwalanie ustaw budżetowych[2]
- prawo samorozwiązania mocą własnej uchwały większością dwóch trzecich głosów w obecności co najmniej połowy posłów (z wyjątkiem stanu wyjątkowego), zamiast jak do tej pory ustawą konstytucyjną[2]
- prawo do odrzucenia poprawek Senatu do ustaw, ustaw budżetowych i planów finansowych większością dwóch trzecich głosów w obecności co najmniej połowy posłów[2]
- prawo do ponownego rozpatrzenia ustawy niepodpisanej przez prezydenta większością dwóch trzecich głosów w obecności co najmniej połowy posłów[2]
- wyłączne prawo dokonywania zmian w Konstytucji[2]
- ogłoszenie stanu wojny i mianowanie Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych PRL[2]
- udział w wyborze prezydenta[2]
Senat
[edytuj | edytuj kod]- uprawnienia ustawodawcze[2]
- możliwość zgłaszania poprawek do ustaw przyjmowanych przez Sejm[2]
- uchwalanie ustaw budżetowych i planów finansowych[2]
- brak prawa do samorozwiązania[2]
- udział w wyborze prezydenta[2]
- zatwierdzanie Prezesa Najwyższej Izby Kontroli i Rzecznika Praw Obywatelskich[2]
Prezydent
[edytuj | edytuj kod]- zarządzanie wyborów do Sejmu, Senatu, rad narodowych[2]
- inicjatywa ustawodawcza[2]
- najwyższy przedstawiciel w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych[2]
- prawo do zwołania pierwszego posiedzenia Sejmu (w ciągu miesiąca od dnia zakończenia wyborów)[2]
- desygnacja kandydata na premiera i prezesa NBP[2]
- mianowanie i odwoływanie przedstawicieli zagranicznych[2]
- powoływanie sędziów na wniosek KRS[2]
- powoływanie prokuratora generalnego[2]
- prawo niepodpisywania ustawy uchwalonej przez obie izby z uwagi na jej możliwą nielegalność lub niecelowość[2]
- prawo wnioskowania do Trybunał Konstytucyjnego o zbadanie ustaw[2]
- nadzór nad radami narodowymi[2]
- prawo łaski[2]
- zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi[2]
- nadawanie orderów i odznaczeń[2]
- prawo wprowadzenia stanu wyjątkowego[2]
- w przypadku braku obrad Sejmu ogłoszenie stanu wojny i mianowanie Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych PRL[2]
- prawo do rozwiązania Sejmu w sytuacji, gdy Sejm nie powołał rządu, nie przyjął budżetu i gdy uchwalił ustawę, która nie pozwalała mu wykonywać jego konstytucyjnych uprawnień[3]
- prezydent nie ponosił odpowiedzialności politycznej przed Sejmem i Senatem[2]
- prezydent był nieusuwalny w trakcie kadencji[2]
- prezydent mógł być pociągnięty przed Trybunał Stanu do odpowiedzialności konstytucyjnej[2]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Agnieszka Bień-Kacała, Rewizja czy zmiana konstytucji? (Charakter prawny nowelizacji konstytucji z 1989 r.), „STUDIA IURIDICA TORUNIENSIA”.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw FELIKS SIEMIEŃSKI, KWIETNIOWA NOWELA KONSTYTUCYJNA 1989 ROKU, „RUCH PRAWNICZY, EKONOMICZNY I SOCJOLOGICZNY”.
- ↑ a b c d e f g h i Stanisław Rogowski, Nowelizacje konstytucji z 22 lipca 1952 r. w latach 1989–1991, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego”, 12/2009, 2009, s. 309-330.
- ↑ a b c d e f g Dariusz Górecki, Polskie prawo konstytucyjne, 23 maja 2012, ISBN 978-83-264-5004-4 [dostęp 2018-11-01].
- ↑ Wojciech Musiał, Modernizacja Polski: Polityki rządowe w latach 1918-2004, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2013, ISBN 978-83-231-2950-9 [dostęp 2018-11-01].
- ↑ Marek Chmaj, Wiesław Skrzydło, System wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Wolters Kluwer Polska, 6 października 2011, ISBN 978-83-264-3027-5 [dostęp 2018-11-03].
- ↑ Piotr Bielarczyk, Skutki opróżnienia urzędu Prezydenta w polskich konstytucjach XX wieku, „Zeszyty Prawnicze UKSW”.
- ↑ Stanisław Bożyk, Aktualne problemy reform konstytucyjnych, Wydawnictwo Temida 2, 2013, ISBN 978-83-62813-38-4 [dostęp 2018-11-02].
- ↑ Paweł Momro, Prezydentura gen. Wojciecha Jaruzelskiego w świetle teorii i praktyki zarządzania władczymi kompetencjami ustrojowymi, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis”, 2015.
- ↑ Design by Katarzyna Poznanska. Powered by NIXSYS s.c.: Ośrodek Myśli Politycznej. www.omp.org.pl. [dostęp 2018-11-02].
- ↑ Marian Grzybowski, Grzegorz Kuca, Ustroje. Historia i współczesność. Polska – Europa – Ameryka Łacińska: Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Jackowi Czajowskiemu, Wydawnictwo UJ, 5 września 2013, ISBN 978-83-233-8904-0 [dostęp 2018-11-03].
- ↑ Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej X kadencji, na lata 1989-1993 (Dz.U. z 1989 r. nr 19, poz. 102).
- ↑ Marek Dobrowolski, Zasada dwuizbowości parlamentu w polskim prawie konstytucyjnym, Wydawn. Sejmowe, 2003, ISBN 978-83-7059-648-4 [dostęp 2018-11-09].
- ↑ a b c Antoni Dudek, Historia polityczna Polski 1989–2015, Otwarte, 12 stycznia 2017, ISBN 978-83-240-3469-7 [dostęp 2018-11-02].
- ↑ RYSZARD SETNIK: Ordynacja wyborcza. [dostęp 2018-11-09].
| I Rzeczpospolita |
|
|---|---|
| Okres zaborów |
|
| II Rzeczpospolita oraz jej terytoria autonomiczne i zależne |
|
| Polska Ludowa |
|
| III Rzeczpospolita |
|
- zobacz też:
Teksty polskich konstytucji
| Polska | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Węgry | |||||
| Czechosłowacja | |||||
| NRD | |||||
| Rumunia | |||||
| Bułgaria | |||||
| Jugosławia | |||||
| Albania | |||||
| ZSRR |
|
