Fort XV Twierdzy Toruń
 nr rej. A/143 z 7 października 1971
| |
 Lewa kaponiera barkowa fortu | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Rypińska 10 |
| Typ budynku | |
| Rozpoczęcie budowy |
1881 |
| Ukończenie budowy |
1885 |
| Ważniejsze przebudowy |
1894 |
Położenie na mapie Torunia  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego  | |
 52°59′58,47″N 18°38′52,51″E/52,999575 18,647919
| |
Fort XV Twierdzy Toruń – największy fort artyleryjski Twierdzy Toruń, zbudowany pod nazwą Fort VII Hermann von Salza[1]. Znajduje się przy ul. Rypińskiej 6/10 na Rudaku w Toruniu[2]. Należy do prywatnego właściciela[1].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Fort budowano w latach 1880–1885 jako główny fort artyleryjski dwuwałowy[3]. Służył on do ochrony dworca Toruń Główny i mostu kolejowego[4]. Główny fort artylerii zaprojektowano dla potrzeb piechoty[5]. W latach 1883–1884 wybudowano prawy schron baterii skrzydłowej, a w latach 1888–1889 lewy[6].
W roku 1894 na terenie fortu przeprowadzono prace remontowe i uodporniono go na ogień dział kalibru 150 mm, przykrywając koszary forteczne betonową płytą metrowej grubości[7]. Inne modernizacje przeprowadzono w latach 1889–1893, ok. 1905 i w 1914 roku[1]. W roku 1911 uzupełniono roślinną maskę fortu, a w 1914 roku zbudowano trawersy w ważniejszych przejściach wewnątrz fortu[8].
Do dzisiaj zachowały się mechanizmy, kraty, pancerne stanowisko obserwacyjne artylerii PBSt-87, a także murowane elementy fortu[9].
W latach 1920–1921 w forcie znajdowała się część Obozu Internowanych nr 11 dla Rosjan[9].
Stalag XXA
[edytuj | edytuj kod]W latach 1940–1944 fort pełnił funkcję stalagu głównie dla jeńców francuskich (Stalag XXA)[9]. Wówczas w forcie znajdował się teatr, gdzie znajdowała się scena, miejsce dla orkiestry oraz miejsca do stu osób[10]. Osadzeni po odmówieniu pracy przymusowej na rzecz nazistowskich Niemiec, zorganizowali w 1941 roku zespół składający się z pięciu skrzypków, dwóch trąbkarzy, dwóch saksofonistów, puzonisty, klarnecisty i piętnastu piosenkarzy. W skład zespołu wchodziły zazwyczaj osoby nie mające wiedzy muzycznej[11]. Obok zespołu działał również chór składający się z dwudziestu mężczyzn. Chór śpiewał głównie kolędy, pieśni wojskowe i hymny. W stalagu znajdowała się również niewielka biblioteka, składająca się w większości z prywatnych książek. Od 1942 roku funkcjonowało Towarzystwo Biblioteczne. Opiekunem biblioteki w 1943 roku był Alan Dickinson[12]. Ponadto w 1941 roku w stalagu zorganizowano szkołę. Materiały do nauki oraz książki dostarczał Czerwony Krzyż[13]. W Stalagu XXA wydawano gazetę The Prisoners Pie (wydawaną później jako The New Prisoners Pie)[14].
Obóz pracy
[edytuj | edytuj kod]Od lutego 1945 roku do września 1946 roku działał tu Obóz Pracy dla ludności internowanej pochodzenia niemieckiego[9][15]. Od lutego do połowy 1945 roku obozem zarządzało NKWD, a później Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego[1][15]. Obóz był przeznaczony dla ludności niemieckiej, jednak obok Niemców przetrzymywano tutaj także Polaków oskarżonych o kolaborację z Niemcami podczas II wojny światowej. W lipcu 1945 roku w forcie znajdowało się 663 internowanych (w tym 219 kobiet oraz 15 dzieci i osób w zaawansowanym wieku)[15]. Obóz zamknięto 24 września 1946 roku. Internowanych przeniesiono do Centralnego Obozu Pracy w Potulicach[16].
Nieznana jest liczba ofiar obozu. Według oficjalnych dokumentów zmarło lub zostało zamordowanych niecałe 100 osób. Według innego źródła liczba zmarłych wyniosła 170 lub mogła być kilka razy większa od oficjalnych[17]. Wśród ofiar byli również Polacy. Większość osób zmarło w wyniku ciężkiej pracy, złych warunków sanitarnych, zagłodzenia, ale również morderstw i gwałtów, dokonywanych przez nadzorców i strażników[18]. Zmarłych wynoszono w jutowych workach, wynoszono na noszach lub też wrzucano na wóz i wywożono poza mury fortu. Więźniowie umierali w wyniku chorób, tortur lub egzekucji. Nieznane są miejsca pochowku ofiar obozu[15].
Historia najnowsza
[edytuj | edytuj kod]Około 1960 roku podczas rozbiórki oskarpowań uszkodzono częściowo kojec[3]. 7 października 1971 roku Fort wpisano do rejestru zabytków (nr rejestru A/143). W 2008 roku zamurowano otwory okienne i drzwiowe we schronie baterii skrzydłowej, położonej na ulicy Dwernickiego i przynależącego do fortu[19]. W 2018 roku pracownicy Instytutu Pamięci Narodowej przybyli do Fortu XV w celu przeszukania mogił ofiar obozu pracy[15][17]. Podczas badań nie odnaleziono żadnych szczątków ludzkich[17].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Giętkowski i Kowalkowski 2023 ↓, s. 90.
- ↑ Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków. torun.wkz.gov.pl. s. 7. [dostęp 2024-06-21].
- ↑ a b Kowalkowski 2016 ↓, s. 80.
- ↑ Dębiński 2017 ↓, s. 243.
- ↑ Twierdza Toruń. torun.pl. [dostęp 2020-11-23].
- ↑ Kowalkowski 2016 ↓, s. 99-100.
- ↑ Giętkowski, Karpus i Rezmer 2004 ↓, s. 213.
- ↑ Giętkowski, Karpus i Rezmer 2004 ↓, s. 214.
- ↑ a b c d Twierdza Toruń i Forty (XIX w.). turystyka.torun.pl. [dostęp 2020-11-23].
- ↑ Bukowska 2013 ↓, s. 114.
- ↑ Bukowska 2013 ↓, s. 116.
- ↑ Bukowska 2013 ↓, s. 119.
- ↑ Bukowska 2013 ↓, s. 120.
- ↑ Bukowska 2013 ↓, s. 121-122.
- ↑ a b c d e Szymon Spandowski: Badacze IPN rozpoczęli poszukiwania grobów ofiar Fortu XV. Bardzo liczą na Państwa pomoc. nowosci.com.pl, 2018-08-07. [dostęp 2020-11-23].
- ↑ Sudziński 1993 ↓, s. 177.
- ↑ a b c Orłowski 2019 ↓, s. 20.
- ↑ Sudziński 1998 ↓, s. 218.
- ↑ Kowalkowski 2016 ↓, s. 99.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Hanna Bukowska. Obóz jeniecki Stalag XXA w Toruniu 1939 –1945. „Rocznik Toruński”. 40, 2013.
- Józef Dębiński. Z dziejów Rudaka i okolicy lewobrzeżnego Torunia. „Fides, Ratio et Patria. Studia Toruńskie”. 6, 2017.
- Mirosław Giętkowski, Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer: Twierdza Toruń. Toruń: Dom Wydawniczy Duet, 2004. ISBN 83-89706-12-1.
- Mirosław Giętkowski, Adam Kowalkowski: Forty artyleryjskie Twierdzy Toruń. Toruń: Muzeum Twierdzy Toruń, 2023. ISBN 978-83-66208-29-2.
- Adam Kowalkowski: Społeczny raport na temat stanu Twierdzy Toruń. Toruń: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Oddział w Toruniu, 2016. ISBN 978-83-946377-0-5.
- Marcin Orłowski, „Niech ci ziemia lekką będzie”, czyli rozważania toruńskie o zalewaniu przeszłości betonem zapomnienia, [w:] Katarzyna Kluczwajd, Michał Pszczółkowski (red.), Zabytki toruńskie młodszego pokolenia. Toruńskie miejsca do mieszkania i (za)pamiętania: domy, pomniki, cmentarze, Toruń: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, 2019, ISBN 978-83-953155-4-1.
- Ryszard Sudziński: Losy ludności niemieckiej na ziemiach dawnych i nowych po zakończeniu II wojny światowej (na przykładzie Pomorza Nadwiślanego). Podobieństwa i różnice. W: Mieczysław Wojciechowski (red.): Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1993. ISBN 83-231-0894-3.
- Ryszard Sudziński: Problem mniejszości narodowych w Toruniu po II wojnie światowej (1945–1950). W: Mieczysław Wojciechowski (red.): Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1998. ISBN 83-231-0456-5.
