Epikur

Epikur

Ἐπίκουρος

Data i miejsce urodzenia	341 p.n.e. Samos
Data i miejsce śmierci	270 p.n.e. Ateny

Epikur (gr. Ἐπίκουρος Epikuros) (341 – 270 p.n.e. urodził się na wyspie Samos) – grecki filozof, twórca epikureizmu. Epikur był jednym z najważniejszych filozofów tzw. drugiej fazy greckiej filozofii klasycznej, w której dominowały zagadnienia filozofii życia – czyli rozważania na temat jak osiągnąć pełne szczęście (także stan ataraksji).

Epikur dzielił filozofię na trzy części:

• fizykę zajmującą się teorią przyrody
• etykę zajmującą się poznawaniem istoty szczęścia
• kanonikę zajmującą się teorią poznania

W czasie swego życia, jak również po śmierci miał wielu uczniów i kontynuatorów m.in.:

• Hermarchos z Mityleny
• Zenon z Sydonu
• Filodemos z Gadary
• Lukrecjusz
• Karneiskos z Kos
• Metrodoros z Lampsakos
• Leontion

Był także jednym z czterech wielkich „mistrzów” Karola Marksa, który poświęcił mu swoją pracę doktorską pt. „Różnica między demokrytejską a epikurejską filozofią przyrody”, 1841 r.

Życiorys

Rodzice Epikura, Neocles i Chaerestrate, oboje ateńskiego pochodzenia, wyemigrowali do ateńskiej kolonii na wyspie Samos, około dziesięciu lat przed urodzeniem przyszłego filozofa. Jako chłopiec, Epikur przez okres czterech lat studiował filozofię pod kierunkiem platonika Pamfilusa. W wieku 18 lat udał się do Aten podejmując dwuletnią służbę wojskową. Po śmierci Aleksandra Wielkiego, Perdikkas wydalił ateńskich osadników z Samos do Kolofonu, na wybrzeżu Azji Mniejszej. Po zakończeniu służby wojskowej, Epikur dołączył do swojej rodziny. Studiował u Nauzyfanesa, który był zwolennikiem nauk Demokryta. W 311/310 p.n.e. Epikur sam nauczał w Mytilenie, ale jego wystąpienia spowodowały zamieszki i został zmuszony do opuszczenia miasta. Następnie założył szkołę w Lampsakos, gdzie przez jakiś czas nauczał. Powrócił do Aten w 306 p.n.e. zakładając kolejną szkołę, nazwaną Ogrodem. Nazwę zawdzięczała ona ogrodowi usytuowanemu w posiadłości w połowie drogi między Stoą i Akademią, który służył jako miejsce spotkań z uczniami.

Mimo że wiele z jego nauk było pod silnym wpływem wcześniejszych Demokryta i innych myślicieli, różnił się w kwestii demokrytejskiego determinizmu. Epikur, często zaprzeczał istnieniu takiego czynnika, potępiał innych filozofów uznając ich poglądy za pogmatwane. Sam o sobie mówił, że jest filozoficznym „samoukiem”.

Nigdy się nie ożenił i nie miał dzieci. Cierpiał na kamicę nerkową, która ostatecznie stała się powodem jego zgonu. Umarł w 270 p.n.e. w wieku 72 lat Pomimo długotrwałego bólu tak pisał do Idomeneusa:

Piszę ten list do Ciebie w szczęśliwym dla mnie dniu, który jest również ostatnim dniem mojego życia. Zostałem zaatakowany przez bolesną niemożność oddania moczu, a także biegunkę, tak gwałtowną, że nic nie może wyrazić mojego cierpienia. Ale radość mojego umysłu, która pochodzi z wspomnień wszystkich moich kontemplacji filozoficznych, równoważy wszystkie te dolegliwości. I błagam Cię, dbaj o dzieci Metrodorusa, w sposób godny pobożności ukazanej przez tego młodego człowieka dla mnie i dla filozofii.

Szkoła

Szkoła Epikura liczyła niewielu, ale za to oddanych uczniów Głównymi jej członkami byli: Hermarchus, finansista Idomeneus, Leonteus i jego żona Themista, satyryk Colotes, matematyk Polyaenus z Lampsakos i Metrodorus z Lampsakos, najbardziej znany popularyzator epikureizmu. Jego szkoła była pierwszą z greckich szkół filozoficznych, która uznawała przyjmowanie kobiet bardziej za regułę niż za wyjątek. Pierwotnie szkoła miała siedzibę w domu i ogrodzie Epikura. Napis widniejący na bramie do Ogrodu został przywołany przez Senekę w XXI liście „Epistulae morales ad Lucilium”. Głosił on:

Gościu, tutaj będzie ci dobrze, tutaj dobrem najwyższym jest rozkosz.

Epikur podkreślał rolę przyjaźni jako ważnego składnika szczęścia, a szkoła pod wieloma względami przypominała wspólnotę przyjaciół mieszkających razem pod jednym dachem. Jednakże nie przeszkadzało mu to w ustanowieniu hierarchicznego systemu wśród swoich zwolenników, a także nakłaniania ich do złożenia przysięgi wierności swoim podstawowym założeniom.

Poglądy

Zapowiedź nauki i etyki

Epikur jest kluczową postacią w rozwoju nauki i metody naukowej. Kluczowe jest tutaj jego twierdzenie, że nie należy niczego brać z góry na wiarę, ale uznawać tylko to, co zostało zbadane w drodze bezpośrednich obserwacji i dedukcji logicznej. Wiele z jego pomysłów na temat natury i fizyki traktować można jako zapowiedź ważnych pojęć naukowych naszych czasów.

Epikur był znaczącą postacią ery osiowej, okresu od 800 p.n.e. do 200 p.n.e. podczas którego podobnie rewolucyjne myśli pojawiły się w Chinach, Indiach, Iranie, na Bliskim Wschodzie i w starożytnej Grecji. Jako pierwszy w starożytnej Grecji sformułował postulat wzajemności jako fundament etyki (złota reguła etyczna). Różnił się on od utylitaryzmu sformułowanego później przez Johna Stuarta Milla, podkreślając istotną rolę minimalizacji szkód własnych i innych jako sposób na zwiększenie szczęścia.

Nauki Epikura stanowiły odejście od głównych idei współczesnych mu Greków jak i wcześniejszych myślicieli, jednakże wciąż opierały się na wielu wcześniejszych zasadach i terminach, ustalonych głównie przez Demokryta. Za Demokrytem Epikur był atomistą, wierzył, że podstawowymi składnikami świata są niepodzielne małe kawałki materii (y, gr. atomos, „niepodzielne”) pływające w pustej przestrzeni (gr. kenos). Wszystko, co nam się jawi jest rezultatem ruchu atomów ich wzajemnego zderzania się ze sobą i oddziaływaniom zachodzącym bez celu lub planu. (Warto porównać to z nowoczesnymi badaniami w fizyce kwantowej.) Jego teoria różni się od wcześniejszego atomizmu Demokryta, gdyż zakłada, że atomy nie zawsze poruszają się po liniach prostych, a kierunek ich ruchu może niekiedy wykazywać „zboczenie” (gr. clinamen). To pozwoliło mu uniknąć determinizmu domyślnego we wcześniejszych atomizmach i utrzymać pojęcie wolnej woli.

Regularnie przyjmował kobiety i niewolników w swojej szkole, wprowadzając koncepcje podstawowych praw człowieka i egalitaryzmu w myśli greckiej. Był jednym z pierwszych Greków, którzy zrywali z bogobojną tradycją popularną w tamtym czasie. Z drugiej strony podkreślał użyteczność praktyk religijnych jako sposobu kontemplacji i myślenia o bogach i używania ich jako przykładu przyjemnego życia. Epikur uczestniczył w działalności tradycyjnej greckiej religii, ale nauczał, że należy unikać posiadania fałszywych opinii na temat bogów. Bogowie są nieśmiertelni, błogosławieni i bezbożnością byłoby przypisywanie im innych cech odmiennych od nieśmiertelności i błogosławieństwa. Jego zdaniem bogowie nie karzą złych, ani nie nagradzają dobrych jak myśli większość. W opinii tłumu, twierdził Epikur, „bogowie wysyłają wielkie zło dla niegodziwych i wielkie błogosławieństwo dla tych sprawiedliwych, którzy się na nich wzorują”, podczas gdy w rzeczywistości bogowie w ogóle nie zajmują się ludźmi. Nie ten jest bezbożny kto zaprzecza bogom czczonym przez tłum, lecz ten kto podziela pogląd ludu na ich temat.

Przyjemność jako brak cierpienia

Filozofia Epikura opierała się na teorii, że całe dobro i zło wynika z odczuwania przyjemności i bólu. Dobre jest to, co przyjemne, złe jest to, co bolesne. Dla Epikura przyjemność i ból były ostateczną podstawą moralnego rozróżnienia między dobrem a złem. Jeśli ból zostaje świadomie wybrany zamiast przyjemności, to tylko dlatego, że w niektórych przypadkach prowadzi do większej przyjemności. Jako wskazówki etyczne Epikur podkreślał istotę zminimalizowania bólu i maksymalizacji szczęścia swojego jak i innych:

Nie da się wieść przyjemnego życia, jeśli nie żyje się mądrze, dobrze i sprawiedliwie („ani szkodzić, ani doznawać szkody” i nie da się żyć mądrze i dobrze i sprawiedliwie, nie żyjąc przyjemnie).

Dzieła

Zachowały się nieliczne fragmenty dzieł filozofa, m.in. „Zasady” i odnalezione w Herkulanum części 37 ksiąg O naturze (patrz Papirusy z Herkulanum). Trzy listy Epikura znajdują się w X księdze Żywotów Diogenesa Laertiosa, reszta zaginęła. Liczbę wszystkich prac Diogenes Laertios szacował na ok. 300, wymieniając z tytułu 40. Inne fragmenty i relacje można znaleźć w całej starożytnej literaturze greckiej i rzymskiej. Głównym źródłem wiedzy o Epikurze i jego systemie są prace rzymskiego filozofa i poety Lukrecjusza.

Linki zewnętrzne

• DavidD. Konstan DavidD., Epicurus, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 16 kwietnia 2018, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-08-07]  (ang.).
• TimT. O'Keefe TimT., Epicurus, Internet Encyclopedia of Philosophy, ISSN 2161-0002 [dostęp 2018-06-29]  (ang.).
• Epicurus (341–271 BC) (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-09].