Atrybuty świętych

XV-wieczny obraz *Virgo inter Virgines*. Dzięki atrybutom rozpoznawalne są m.in. święte Agnieszka, Łucja z Syrakuz, Barbara, Urszula z Kolonii, Apolonia i Katarzyna Aleksandryjska.

Atrybuty świętych – w sztuce chrześcijańskiej przedmioty lub symbole, które czynią określonego świętego łatwiej rozpoznawalnym. Często atrybut świętego nawiązuje do jego życia, męczeństwa lub legendy^[1].

Pozwalające zidentyfikować postać świętego atrybuty jako elementy jego przedstawienia wizerunku znamy już z antyku. W chrześcijańskiej kulturze zaczęły się rozpowszechniać w V wieku, początkowo używano ich w odniesieniu do wizerunków apostołów i ewangelistów, później rozpowszechniły się w użyciu także na wizerunkach innych świętych. W następnych wiekach znaczenie i rola atrybutów świętych jako nośnika treści dydaktycznych rosły aby ugruntować się w wiekach średnich do czego przyczyniał się literatura hagiograficzna. Dalszy rozwój symboliki hagiograficznej nastąpił w czasach nowożytnych^[2].

Współcześnie święci i błogosławieni uwiecznieni na fotografiach są pozbawieni atrybutów^[1].

Poniższe zestawienie dotyczy głównie wizerunków świętych wykonanych na Zachodzie. Twórcy wschodnich ikon często stosowali odmienną symbolikę.

Atrybuty wspólne

Franciszkańscy męczennicy marokańscy z palmami

berło – książęta i królowie
czaszka – asceci, pokutnicy
kielich – księża
księga – święci ogólnie
lilie – dziewice
makieta kościoła – fundator lub założyciel kościołów lub klasztorów
mitra/infuła – biskupi
palma – męczennicy
pastorał – biskupi oraz opaci i ksienie
pióro do pisania – Ewangeliści, Ojcowie Kościoła, doktorzy Kościoła i pisarze chrześcijańscy
skrzydła – aniołowie
tiara – papieże
zwój – prorocy Starego Testamentu

Atrybuty indywidualne

Indeks

A – B – C – D – E – F – G – H – I – J – K – L – Ł – M – N – O – P – R – S – Ś – T – U – W – Z – Ż - Ź – Zobacz też

E

ekierka/kątownik – Tomasz Apostoł
epileptyk – Walenty

F

fontanna – Maria z Nazaretu
- fontanna lub chrzcielnica – Klotylda

G

św. Cecylia – zawsze przedstawiana z jakimś instrumentem muzycznym

garnek – Marta z Betanii
gęś – Marcin z Tours
- dzikie gęsi – Ludger
głowa
- głowy Maurów – Jakub Starszy
- głowa w ręku (kefaloforia) – Dionizy, Emidiusz, Feliks i Regula, Solangia, Waleria z Limoges, Nikazy z Reims
- głowa na tacy – Jan Chrzciciel
- głowa pod pachą – Ursus i Wiktor
- ogolona głowa – Tacjana z Rzymu
gołąb
- gołębica (biała) – Dawid z Menevii, Eulalia z Méridy, Grzegorz Wielki, Kolumban Młodszy, Scholastyka, Tomasz z Akwinu
- gołąb na ramieniu – Fintan z Rheinau
- gołębica przy uchu – Augustyn z Hippony
- gołębie – Kolumban z Iony
grota – Rozalia z Palermo
grób – Łazarz z Betanii
grzebień
- podwójny grzebień koptyjski – Werena z Zurzach
gwiazda – Dominik Guzmán, Tomasz z Akwinu
- gwiazda/słońce na piersi – Mikołaj z Tolentino
- siedem gwiazd – Bruno Kartuz
gwoździe – Helena, Pantaleon

H

habit
- czarny – Andrzej Bobola, Franciszek Ksawery, Fintan z Rheinau
- brązowy – Antoni Padewski, Bernardyn ze Sieny, Franciszek z Asyżu, Jan od Krzyża
- biały – Bernard z Clairvaux, Bruno Kartuz, Romuald
- biały z czarnym płaszczem – Albert Wielki, Róża z Limy, Tomasz z Akwinu
halabarda – Juda Tadeusz
hostia – Tarsycjusz

I

Ichthys → ryba
instrument muzyczny – Cecylia
IHS – Bernardyn ze Sieny, Ignacy Loyola

J

jabłko królewskie – Ludwik
jednorożec – Justyna z Padwy, Maria z Nazaretu
jeleń – Julian Szpitalnik
- jeleń z krucyfiksem – Eustachy, Hubert, zobacz też: łania
jelita – Erazm z Formii (Elmo)

K

Św. Jan Nepomucen z krucyfiksem, z palmą, w komży i birecie

kajdany – Leonard z Limoges
kamień, kamienie – Szczepan
- kamień młyński – Florian, Krystyna z Bolseny, Wincenty z Saragossy
kapelusz kardynalski u stóp – Bonawentura, Hieronim ze Strydonu
- kapelusz z muszlą – Jakub Starszy
kaptur – Franciszek z Paoli
kielich – Cyryl i Metody, Norbert
- kielich z hostią – Barbara
- kielich z wężem/kielich z trucizną – Benedykt z Nursji, Jan Ewangelista
- kielich z pająkiem – Konrad z Konstancji
- rozbity kielich – Donat (biskup Fiesole)
kij – Andrzej Bobola, Jakub Starszy
kleszcze z wyrwanym zębem – Apolonia z Aleksandrii
klucz(e) – Piotr Apostoł, Rajmund z Penyafortu, Zyta z Lukki, Benon z Miśni
kocioł – Wit
kogut – Piotr Apostoł
- biały kogut – Wit
koło – Katarzyna Aleksandryjska
komża – Alojzy Gonzaga, Jan Nepomucen
koniczyna – Patryk
koń – Eligiusz, Jerzy, Marcin z Tours, Paweł Apostoł, Wacław,
kopyto końskie – Eligiusz
korba/kołowrót – Erazm z Formii (Elmo)
korona książęca – Kazimierz
korona u stóp – Brygida Szwedzka
trzy lub dwie korony – Zofia
- korona cierniowa – Achacjusz z Melitene starszy, Ludwik, Róża z Limy, Katarzyna ze Sieny
- korona z kwiatów – Cecylia
kot – Marcin de Porrès
kotwica – Klemens Rzymski, Mikołaj z Miry
kowadło – Eligiusz
krab – Franciszek Ksawery
krata – Wawrzyniec z Rzymu
krowa – Brygida z Kildare, zobacz też: byk
kruk – Ekspedyt
- kruk z chlebem z dziobie – Paweł Pustelnik
- kruk z zatrutym chlebem – Benedykt z Nursji
krzyż:
- łaciński – Filip Apostoł, Jan Chrzciciel, Małgorzata Antiocheńska
  - łaciński z napisem HODIE – Ekspedyt
  - krucyfiks – Alojzy Gonzaga, Bonawentura, Bruno Kartuz, Franciszek z Asyżu, Jan od Krzyża, Jan Nepomucen, Katarzyna ze Sieny, Mikołaj z Tolentino, Monika, Józef Anchieta
- łaciński odwrócony – Piotr Apostoł
- patriarchalny/papieski – Klemens Rzymski, Sylwester I
- tau – Antoni Pustelnik, Franciszek z Paoli
- skośny – Andrzej Apostoł, Wincenty z Saragossy
- świętego Jerzego – Jerzy
- świętej Brygidy – Brygida z Kildare
książka/księga – Święty Marcin z Tours, Zyta z Lukki, Fintan z Rheinau, Józef Anchieta
- księga otwarta – Brygida Szwedzka, Iwo z Bretanii
trzy złote kule – Mikołaj z Miry
kule rehabilitacyjne – Maur
kubek – Werena z Zurzach
kwiaty – Dorota, Elżbieta Węgierska

L

lampa (olejna) – Klara z Asyżu, Łucja z Syrakuz, Judyta z Disibodenbergu, Nonnos z Monte Soracte
lilia, lilie – Alojzy Gonzaga, Archanioł Gabriel, Józef z Nazaretu, Katarzyna ze Sieny, Kazimierz, Klara z Asyżu, Maria Goretti, Wirgiliusz z Salzburga
lew – Hieronim, Marek Ewangelista, Tacjana z Rzymu
- lwy – Eufemia z Chalcedonu, Ignacy Antiocheński
laska - Józef Anchieta

Ł

łania – Idzi, zobacz też: jeleń
łańcuch – Leonard z Limoges
łódź – Mikołaj z Miry, Piotr Apostoł

M

maczuga/pałka – Jakub Młodszy, Juda Tadeusz
mała Maryja – Anna, Joachim
Maria z dzieciątkiem – Jacek Odrowąż
miecz – Arkadiusz z Mauretanii, Barbara z Nikomedii, Izydor z Sewilli, Jakub Starszy, Jerzy, Julian Szpitalnik, Katarzyna Aleksandryjska, Łucja z Syrakuz, Mateusz Ewangelista, Michał Archanioł, Pankracy, Paweł Apostoł, Tomasz Becket, Ursus i Wiktor
mitra/infuła – Ambroży z Mediolanu
młotek – Józef z Nazaretu
monstrancja – Klara z Asyżu, Tomasz z Akwinu
muszla – Jakub Starszy
myszy/szczury – Gertruda z Nivelles, Marcin de Porrès

N

Święty Florian z chorągwią i z naczyniem z wodą

naczynie
- naczynie z perfumami – Maria Magdalena
- naczynie z wodą – Florian
- naczynia gliniane – Rufina i Justa
narzędzia stolarskie – Józef z Nazaretu
niedźwiedź – Korbinian, Lucjusz z Chur
nóż – Bartłomiej Apostoł

O

obraz/ikona – Łukasz Ewangelista, Wincenty Pallotti
oczy na księdze – Otylia z Hohenburga
- oczy na tacy – Łucja z Syrakuz
ogień – Antoni Pustelnik, Wincenty Ferreriusz
organy – Cecylia
ornat ofiarowany przez Maryję – Ildefons z Toledo
orzeł – Jan Ewangelista
- orły – Stanisław ze Szczepanowa
osioł – Antoni Padewski
owoce – Dorota, Elżbieta Węgierska

P

pajęczyna – Feliks z Noli
paliusz – Karol Boromeusz, Felicjan z Foligno
pawie pióro (symbol nieśmiertelności) – Barbara
pielgrzymi strój i czapka – Roch
piersi na tacy – Agata
pierścień – Katarzyna ze Sieny
piec
- miniaturowy piecyk – Eulalia z Méridy
pies – Rafał Archanioł, Benigny z Dijon, Małgorzata z Kortony
- pies z chlebem w pysku – Roch
- pies z pochodnią – Dominik
- psy myśliwskie – Eustachy, Hubert
- psy – Święty Marcin z Tours
piła – Szymon Apostoł
pióro do pisania – Ildefons z Toledo
piuska – Wincenty à Paulo
płaszcz – Wincenty à Paulo, Rajmund z Penyafortu
- płaszcz rozcięty na połowy – Marcin z Tours
pług – Izydor Oracz
podkowa – Eligiusz
pożar, płonący dom – Agata, Florian
pszczoły – Ambroży z Mediolanu, Bernard z Clairvaux, Ryta z Cascii
ptaki – Franciszek z Asyżu

R

rana na czole – Ryta z Cascii
- rana na głowie – Piotr Męczennik
- rana na udzie – Roch
róg myśliwski – Hubert, Korneliusz
róża – Ryta z Cascii
- róże – Juan Diego
- wieniec róż(any) – Róża z Limy, Maria Magdalena, Trudpert z Münstertalu, Rozalia z Palermo
różaniec – Dominik, Franciszek z Paoli, Stanisław Kostka, Zyta z Lukki, Karolina Kózka
rudzik – Mungo z Glasgow
ruszt – Wincenty z Saragossy
ryba (również Ichthys), ryby – Andrzej Apostoł, Bogumił z Dobrowa, Archanioł Rafał, Zenon z Werony, Werena z Zurzach
- ryba z kluczem – Benon z Miśni
- ryba z pierścieńem – Mungo z Glasgow

S

Św. Jan Chrzciciel w wielbłądziej skórze

sakiewka – Mateusz Ewangelista
schody – Aleksy
serce – Kajetan z Thieny
- serce z krzyżem – Ignacy Loyola, Katarzyna ze Sieny
- serce gorejące – Augustyn z Hippony, Franciszek Ksawery
- serce krwawiące – Augustyn z Hippony
- serce przeszyte strzałą – Augustyn z Hippony, Teresa z Ávili
- serce uskrzydlone – Kajetan z Thieny
- serce zranione – Ignacy Antiocheński
sieć – Andrzej Apostoł, Piotr Apostoł
siekiera – Maciej Apostoł, Piotr Męczennik
sierp – Izydor Oracz
sito – Benedykt z Nursji
skała – Nonnos z Monte Soracte
skrzydła – Wincenty Ferreriusz
słońce na piersi – Tomasz z Akwinu
obdarta skóra – Bartłomiej Apostoł
skóra wielbłądzia – Jan Chrzciciel
smok/diabeł – Jerzy, Justyna z Padwy, Małgorzata Antiocheńska, Marta z Betanii, Michał
snop zboża – Izydor Oracz
sokół – Bawo, Hubert
statek – Mikołaj z Miry, Piotr González, Urszula z Kolonii
ster statku – Erazm z Formii
stos – Apolonia z Aleksandrii
strzała – Idzi
- strzały – Krystyna z Bolseny, Sebastian, Urszula z Kolonii
stygmaty – Franciszek z Asyżu, Katarzyna ze Sieny, Łucja z Narni
szable – Andrzej Bobola
szczury – patrz: myszy
szczypce – Agata, Dunstan z Canterbury
szpadel – Maur
sztaluga – Łukasz Ewangelista
sztandar – Aleksander z Bergamo, Joanna d’Arc, Maurycy,
sztylet/nóż – Justyna z Padwy, Łucja z Syrakuz
szydło - Kryspin i Kryspinian

Ś

świeca – Błażej z Sebasty, Genowefa z Paryża, Łucja z Syrakuz
- skrzyżowane świece – Błażej z Sebasty
świnia – Antoni Pustelnik

T

tarcza – Maurycy
tiara – Klemens Rzymski, Sylwester I
toga profesorska – Jan Kanty
topór – Olaf z Norwegii, Trudpert z Münstertalu, Wojciech
torba pielgrzyma – Roch
trąba, trąby – Hieronim, Wincenty Ferreriusz
trumna – Franciszek Borgiasz, Łazarz z Betanii

U

ul – Ambroży z Mediolanu, Bernard z Clairvaux

W

waga – Michał Archanioł
wąż, węże – Pantaleon, święty Patryk, Tekla, zobacz też: kielich z wężem
welon wdowy – święta Monika
węgle rozżarzone – Piotr González
wiadro – Marta z Betanii
wielbłąd – Menas, zobacz też: skóra wielbłądzia
wieniec różany → róża
wieża – Barbara
winogrona/winorośl – Franciszek z Asyżu, Medard
wiosło – Wojciech
długie włosy – Maria Magdalena
włócznia – Jerzy, Maurycy, Michał Archanioł, Piotr od św. Józefa de Betancur
wół – Lucjusz z Chur, Łukasz Ewangelista
- woły – Izydor Oracz

wstążka niebieska - Laura Vicuña

Z

zając – Józef z Kupertynu, Maria Magdalena de’ Pazzi
ząb – Apolonia z Aleksandrii
zboże – Izydor Oracz
zbroja – Joanna d’Arc, Florian, Maurycy, Ekspedyt
zmarły/żebrzący Piotrowin – Stanisław ze Szczepanowa
zwój – Iwo z Bretanii
- zwój rozwinięty – Cyryl i Metody

Ż

żaba – Pirmin
żebrak, żebracy – Elżbieta Węgierska, Święty Marcin z Tours

Ź

źródło – Franciszek z Asyżu, Maria z Nazaretu

Zobacz też

Uwagi

↑ Patrz uwaga „b”.
↑ Uskrzydlona postać ludzka, jako atrybut św. Mateusza, mylona jest z aniołem dającym mu natchnienie. Nawiązuje ona do początku Ewangelii napisanej przez świętego. W niektórych publikacjach można spotkać anioła jako atrybut. Po przedstawieniu genealogii Jezusa św. Mateusz opisuje bowiem pojawienie się anioła świętemu Józefowi (Mt 1,20 w przekładach Biblii.).

Przypisy

↑ ^a ^b Barbara Szczepanowicz: Zwierzęta i rośliny w życiu świętych oraz jako ich atrybuty. Kraków: Wydawnictwo Księży Sercanów, 2007, s. 10. ISBN 978-83-7519-027-4.
↑ Marecki i Rotter 2009 ↓, s. 15.
↑ Symbole Ewangelistów. www.biblia.wiara.pl. [dostęp 2012-10-31].
↑ Ewangelje, [w:] Encyklopedia Kościelna, t. V, s. 142 [dostęp 2012-10-31] .
↑ Święty Mateusz, Apostoł i Ewangelista. Internetowa Liturgia Godzin, www.brewiarz.pl. [dostęp 2012-11-02].

Bibliografia

Rosa Giorgi: Saints et symboles. Les clefs pour décrypter. Paris: Editions de la Martinière, 2011. ISBN 978-2-7324-4740-7.
Isabelle Beraud-Sudreau, Chantal Guyot: Les Saints. Je m'amuse à les reconnaître. Paris: Les Editions Bonneton, 2005. ISBN 2-86253-341-6.
Józef Marecki, Lucyna Rotter: Jak czytać wizerunki świętych leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 2009. ISBN 978-83242-0910-1. (pol.).
Barbara Szczepanowicz: Zwierzęta i rośliny w życiu świętych oraz jako ich atrybuty. Kraków: Wydawnictwo Księży Sercanów, 2007. ISBN 978-83-7519-027-4.

[uwaga1-3] Patrz uwaga „b”.

[uwaga2-5] Uskrzydlona postać ludzka, jako atrybut św. Mateusza, mylona jest z aniołem dającym mu natchnienie. Nawiązuje ona do początku Ewangelii napisanej przez świętego. W niektórych publikacjach można spotkać anioła jako atrybut. Po przedstawieniu genealogii Jezusa św. Mateusz opisuje bowiem pojawienie się anioła świętemu Józefowi (Mt 1,20 w przekładach Biblii.).

[Szczepanowicz2007-s10-1] Barbara Szczepanowicz: Zwierzęta i rośliny w życiu świętych oraz jako ich atrybuty. Kraków: Wydawnictwo Księży Sercanów, 2007, s. 10. ISBN 978-83-7519-027-4.

[CITEREFMareckiRotter200915-2] Marecki i Rotter 2009 ↓, s. 15.

[Symbole_Ewangelistów-4] Symbole Ewangelistów. www.biblia.wiara.pl. [dostęp 2012-10-31].

[Ewangelje-6] Ewangelje, [w:] Encyklopedia Kościelna, t. V, s. 142 [dostęp 2012-10-31] .

[Święty_Mateusz_Apostoł_i-7] Święty Mateusz, Apostoł i Ewangelista. Internetowa Liturgia Godzin, www.brewiarz.pl. [dostęp 2012-11-02].

[1]

[2]

[a]

[3]

[b]

[4]

[5]