Przejdź do zawartości

Łabędź

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ten artykuł dotyczy ptaków. Zobacz też: Łabędź (ujednoznacznienie).

Łabędź – polska nazwa ptaków z rodzaju Cygnus[1] z monotypowego plemienia Cygnini (kaczkowate). Występują na obydwu półkulach. Upierzenie białe lub czarno-białe w różnych proporcjach.

Para łabędzi niemych

Etymologia

[edytuj | edytuj kod]

Słowo łabędź znane jest w języku polskim od XVI wieku, wcześniej od XV wieku funkcjonowało słowo łabęć. Wywodzi się ono z języków zachodniosłowiańskich i południowosłowiańskich (por. np. czeskie i słowackie labut’), z prasłowiańskiego *olbǫdь i *olbǫtь. Na terenach południowosłowiańskich używano odmiennych wariantów tego słowa: *olbędь i *olbętь, a na terenach wschodniosłowiańskich: *elbedь.[2][1] W pozostałych językach indoeuropejskich mają postać *elbedь (por. pragermański albiz i elbiz), którego podstawą jest praindoeuropejski przymiotnik *albʰo- (biały)[1].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Znanych jest 6 żyjących współcześnie gatunków łabędzi[3][4]:

Niektórzy autorzy do plemienia Cygnini włączają również koskorobę (Coscoroba coscoroba), w którego nazwie angielskiej jest słowo łabędź (swan)[5][6].

Łabędź w kulturze

[edytuj | edytuj kod]

Według legendy dusza Apollo, boga poezji i muzyki, wchodzi w łabędzia. Od czasów antycznych wielkich poetów nazywano łabędziami. Łabędzi śpiew pojawił się po raz pierwszy w jednej z bajek Ezopa. W tragedii Agamemnon Ajschylosa autor porównuje przedśmiertne słowa Kasandry do żałobnego krzyku umierającego łabędzia. Przenośnie łabędzi śpiew oznacza ostatni występ, ostatnie dzieło autora lub dzieło kończące jakiś okres[7]. Łabędzie mogły być jednymi z mitycznych ptaków stymfalijskich, przez co gwiazdozbiór Łabędzia, jak również Orła i Lutni (który według niektórych map nieba ma oznaczać nie lutnię, lecz sępa), umieszczony jest blisko gwiazdozbiorów Strzały i Herkulesa[8]. Inny mit wiąże gwiazdozbiór Łabędzia z jednym z wcieleń Dzeusa, który pod tą postacią uwiódł Ledę (lub w jednej z alternatywnych wersji Nemezis, która uprzednio również przyjęła tę postać)[9]. Według ludowych wierzeń wiły mogły nieraz przybierać postać łabędzi. W wielu kulturach łabędzie kojarzono z kobietami[10].

W europejskich baśniach stosunkowo często w łabędzia zostają przemienieni ludzie na skutek złych czarów. Spotkało to Gotfryda, bohatera opery Lohengrin[11], Odettę i jej towarzyszy z baletu Jezioro łabędzie[12] czy bohaterów baśni Andersena Dzikie łabędzie[13].

Łabędź jest głównym bohaterem baśni Brzydkie kaczątko[14].

Symbolika

[edytuj | edytuj kod]
Saraswati siedząca na łabędziu

Biały łabędź jest symbolem czystości, piękna, światła[15] i wdzięku[16], także szlachetności, mądrości i doskonałości[17]. Czerwony łabędź jest symbolem solarnym, czarny – symbolem czegoś unikatowego, rzadkiego[15][17].

Legenda o cudownej pieśni umierającego łabędzia jest związana z łabędziem jako symbolem Muz i poetów[18]. Jako ptak związany z Afrodytą jest symbolem miłości. W hinduizmie łabędź, w parze z gęsią, tworzą symbol doskonałej jedności, również symbolizują wdech i wydech[18]. W celtyckiej symbolice łabędź jest powiązany z muzyką, leczniczą mocą słońca i wody, także z miłością[18]. W chrześcijaństwie biały łabędź jest symbolem czystości Matki Bożej, jego śpiew łączony był z Męką Pańską[19] i śmiercią Chrystusa na krzyżu[15]. Symbolizuje również ludzi oddanych życiu wewnętrznemu[20]. Z drugiej strony łabędź symbolizuje obłudnika, co wynikało ze średniowiecznego przekonania, że mięso łabędzia pod białymi piórami jest czarne, a także zarozumialca i człowieka pysznego, jako że ptak ten trzyma wysoko szyję[15][21]. Łabędź jest też symbolem wierności małżeńskiej, co znajduje odzwierciedlenie w ich biologii[22][23], a także dwupłciowości ze względu na połączenie „męskiego” ciała i „kobiecej” szyi[17].

W alchemii łabędź jest łączony z Merkurym i rtęcią[17].

Łabędź jest atrybutem:

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c Izabela Malmor: Słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa – Bielsko-Biała: PWN, 2009, s. 239. ISBN 978-83-262-0146-2.
  2. ↑ Олег Николаевич Трубачев: Этимологический словарь славянских языков. Праславя́нский лекси́ческий фонд. вып. 32: *obžʹn" - *orzbotati. Wyd. 32. Moskwa: Наука, 2005, s. 50-51. ISBN 978-5-02-033868-5.
  3. ↑ Frank Gill, David Donsker: Screamers, ducks, geese & swans. IOC World Bird List: Version 7.1. [dostęp 2017-03-14]. (ang.).
  4. ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Cygnini Vigors, 1825 (wersja: 2021-04-05). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2024-06-21].
  5. ↑ Carboneras, C. & Kirwan, G.M.: Coscoroba Swan (Coscoroba coscoroba). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2017. [dostęp 2017-03-14].
  6. ↑ Janet Kear & M.A.O.: Kaczkowate. W: red. Christopher Perrins: Ptaki. Wszystkie rodziny świata. Warszawa: Buchmann, 2012, s. 136. ISBN 978-83-7670-263-6.
  7. ↑ Władysław Kopaliński: Słownik mitów i tradycji kultury. T. 2. K–P. 2007, s. 199. ISBN 978-83-60688-75-5.
  8. ↑ Pathways in the Sky. W: Donald H. Menzel: A Field Guide to the Stars and Planets. Londyn: Collins, 1964.
  9. ↑ Cygnus. W: Theony Condos: Star Myths of the Greeks and Romans. Grand Rapids: Phanes Press, 1997, s. 93-96. ISBN 1-890482-92-7.
  10. ↑ Joanna Radziewicz: Niezwykła ptasia symbolika. Rolniczy Magazyn Elektroniczny. [dostęp 2017-03-14].
  11. ↑ Lohengrin. RMF Classic. [dostęp 2017-04-05].
  12. ↑ Jezioro łabędzie - Piotr Czajkowski. Ruslink. [dostęp 2017-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-04-06)].
  13. ↑ Dzikie łabędzie - interpretacja. E-szkoła. [dostęp 2017-04-05].
  14. ↑ Brzydkie kaczątko - interpretacja. E-szkoła. [dostęp 2017-07-25].
  15. ↑ a b c d e Stanisław Kobielus: Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 2002, s. 196-200. ISBN 83-211-1638-8.
  16. ↑ a b Barbara Szczepanowicz: Zwierzęta i rośliny w życiu świętych oraz jako ich atrybuty. Kraków: Wydawnictwo Księży Sercanów, 2007, s. 83. ISBN 978-83-7519-027-4.
  17. ↑ a b c d e f g Władysław Kopaliński: Słownik symboli. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990, s. 209–211. ISBN 83-214-0746-3.
  18. ↑ a b c d e f J.C.Cooper: Zwierzęta symboliczne i mityczne. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 1998, s. 150-152. ISBN 83-7120-586-4.
  19. ↑ Jutta Seibert: Leksykon sztuki chrześcijańskiej. Tematy, postacie, symbole. Kielce: Jedność, 2007, s. 181. ISBN 978-83-7442-120-1.
  20. ↑ a b Urszula Janicka-Krzywda: Patron-atrybut-symbol. Poznań: Pallottinum, 1993, s. 115, 190. ISBN 83-7014-203-6.
  21. ↑ Barbara Szczepanowicz, Andrzej Mrozek: Atlas zwierząt biblijnych. Kraków: WAM, 2007, s. 131-133. ISBN 978-83-7318-289-9.
  22. ↑ Andrzej Kruszewicz: Ptaki Polski. Encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Multico, 2007, s. 46. ISBN 978-83-7073-474-9.
  23. ↑ Wierne po grób?. National Geographic Polska, 4 października 2013. [dostęp 2017-03-14].
  24. ↑ a b c Józef Marecki, Lucyna Rotter: Jak czytać wizerunki świętych. Leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych. Kraków: TAiWPN UNIWERSITAS, 2009, s. 273-274, 389. ISBN 97883-242-0910-1.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Łabędź&oldid=74067145”