Zadni Gerlach
Zadni Gerlach, Zadni Gierlach (słow. Zadný Gerlach, niem. Samuel-Roth-Spitze, węg. Róth Sámuel csúcs, Hátsó-Gerlachfalvi-csúcs[1]) – zwornikowy, trójwierzchołkowy szczyt w grani głównej Tatr leżący na terenie Słowacji. Zadni Gerlach jest najbardziej na północ położoną częścią masywu Gerlacha (Gerlachovský štít).
 Masyw Zadniego Gerlacha – widok od strony Doliny Batyżowieckiej, z podpisami | |
| Państwo | |
|---|---|
| Położenie | |
| Pasmo | |
| Wysokość |
2617 m n.p.m. |
| Wybitność |
55 m |
| Pierwsze wejście | |
Położenie na mapie Tatr  | |
Położenie na mapie Karpat  | |
 49°09′58,4″N 20°07′53,3″E/49,166222 20,131472
| |
Nazwy szczytu niemiecka i węgierska upamiętniają Samuela Rotha, spiskoniemieckiego speleologa, geologa i wybitnego działacza turystycznego Węgierskiego Towarzystwa Karpackiego w rejonie Tatr[2].
Topografia
edytujPomiary z 2018 roku wykonane metodą lotniczego skaningu laserowego wskazują, że wysokość wierzchołka wynosi 2617 m[3]. Wcześniej w literaturze podawane były inne wysokości szczytu: ok. 2625[4], 2616[5][6][7], ok. 2640[7], 2637[8] lub 2638[9][1] m. W zależności od przyjętej wysokości Zadni Gerlach określany był niekiedy mianem najwyższego szczytu w grani głównej Tatr[10], o co rywalizował z Lodowym Szczytem (według pomiarów z 2018 roku 2628 m).
Z trzech wierzchołków Zadniego Gerlacha najwyższy jest wierzchołek południowy, pozostałymi są Lawinowy Szczyt (wierzchołek środkowy) i Gerlachowska Kopa (wierzchołek północny). W wierzchołku południowym od grani głównej oddziela się potężna grań południowo-wschodnia, w której położony jest najwyższy szczyt Tatr – Gerlach, oddzielony Przełęczą Tetmajera (Gerlachovské sedlo).
W kierunku zachodnim grań Zadniego Gerlacha opada na Wschodnią Batyżowiecką Przełęcz, dalej w stronę Batyżowieckiego Szczytu znajdują się jeszcze Batyżowieckie Czuby i Zachodnia Batyżowiecka Przełęcz. Ponad Wschodnią Batyżowiecką Przełęczą wznosi się w grani kilka turni, spośród których najwybitniejsza jest Targana Turnia o kształcie mitry biskupiej.
Północna grań Zadniego Gerlacha, opadająca na Litworową Przełęcz (Litvorové sedlo), zawiera wiele mało wybitnych wzniesień i przełączek, którymi są kolejno[7][3]:
- Wyżnia Jurgowska Szczerbina (Vyšná Jurgovská štrbina, 2595 m),
- Jurgowskie Czuby (Jurgovské zuby, 2603 m),
- Niżnia Jurgowska Szczerbina (Nižná Jurgovská štrbina, 2594 m),
- Lawinowy Szczyt (Lavínový štít, 2602 m),
- Wyżnia Gerlachowska Przełączka (Vyšná Gerlachovská lávka, Lavínová štrbina, 2588 m),
- Gerlachowska Kopa (Gerlachovská kopa, Lavínová veža, 2598 m),
- Pośrednia Gerlachowska Przełączka (Prostredná Gerlachovská lávka, Lavínové sedlo, 2566 m),
- Wyżnia Wysoka Gerlachowska (Veľká Litvorová veža, 2581 m),
- Niżnia Gerlachowska Przełączka (Nižná Gerlachovská lávka, 2523 m),
- Gerlachowska Turniczka (Gerlachovská vežička, 2528 m),
- Wyżnia Łuczywniańska Szczerbina (Vyšná Lučivnianska lávka, 2521 m),
- Niżnia Wysoka Gerlachowska (Malá Litvorová veža, 2536 m),
- Niżnia Łuczywniańska Szczerbina (Nižná Lučivnianska lávka, 2482 m),
- Wielicka Turniczka (Lučivnianska veža, 2486 m).
Od południowego wschodu szczyt Zadniego Gerlacha zamyka Dolinę Kaczą (Kačacia dolina) należącą do systemu Doliny Białej Wody (Bielovodská dolina). Grań, w której wznosi się Gerlach, oddziela od siebie doliny walne: Dolinę Wielicką (Velická dolina) i Dolinę Batyżowiecką (Batizovská dolina).
Historia
edytujW okresie przed rozbiorami granica pomiędzy Polską a Węgrami biegła środkiem Doliny Białej Wody, dochodząc do głównej grani Tatr wzdłuż Rówienkowego Potoku. Następnie biegła w kierunku zachodnim główną granią Tatr. Z tego powodu Zadni Gerlach przez wiele stuleci był najwyższym szczytem Polski. Ten stan rzeczy został zmieniony w wyniku nowego rozgraniczenia pomiędzy Węgrami a Galicją, dokonanego w nieznanych okolicznościach pod koniec XVIII w., w ramach Monarchii Habsburgów[11]. Nowy przebieg granicy został ostatecznie usankcjonowany w 1902 r., w wyniku sporu o Morskie Oko.
W latach 1938–1939, w wyniku przyłączenia do Polski obszaru Spisza (obejmującego Dolinę Białej Wody i Dolinę Jaworową), Zadni Gerlach ponownie znalazł się w Polsce, jednak najwyższym wierzchołkiem stał się Lodowy Szczyt.
Pierwsze odnotowane wejścia:
- latem: Janusz Chmielowski i przewodnik Jędrzej Wala młodszy, 24 sierpnia 1895 r.,
- zimą: Gyula Hefty i Gyula Komarnicki, 9 lutego 1913 r.
W październiku 1944 r. w rejonie szczytu miała miejsce katastrofa lotnicza. W ścianę poniżej głównego wierzchołka Zadniego Gerlacha od strony Doliny Batyżowieckiej (Batizovská dolina) uderzył radziecki samolot Li-2 wiozący żołnierzy 2 Czechosłowackiej Brygady Spadochronowej. Podczas katastrofy zginęły 22 osoby, tj.16 Słowaków i 6 Rosjan[12],[13] (przez długi czas uznawano, że zginęły 24 osoby, tak podano również na pomniku), których ciała i wrak maszyny odnaleźli 18 sierpnia 1945 r. taternicy Danuta Schiele i Tadeusz Orłowski. Żołnierze zostali pochowani na cmentarzu w pobliskiej wsi spiskiej Gierlachów w 1946 r. Pomnik upamiętniający ofiary postawiono w 1950 r. w Tatrzańskich Zrębach.
Przypisy
edytuj- ↑ a b Zofia Radwańska-Paryska, Witold Henryk Paryski: Wielka encyklopedia tatrzańska. Poronin: Wydawnictwo Górskie, 2004. ISBN 83-7104-008-3.
- ↑ Zofia Radwańska-Paryska, Witold Henryk Paryski: Wielka encyklopedia tatrzańska. Poronin: Wydawnictwo Górskie, 1995, s. 1033. ISBN 83-7104-009-1.
- ↑ a b Úrad geodézie, kartografie a katastra Slovenskej republiky, Produkty leteckého laserového skenovania [online].
- ↑ Jarosław Januszewski, Grzegorz Głazek, Witold Fedorowicz-Jackowski: Tatry i Podtatrze, atlas satelitarny 1:15 000. Warszawa: GEOSYSTEMS Polska Sp. z o.o., 2005, s. 140–141. ISBN 83-909352-2-8.
- ↑ Grzegorz Barczyk, Ryszard Jakubowski (red.), Adam Piechowski, Grażyna Żurawska: Bedeker tatrzański. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 70. ISBN 83-01-13184-5.
- ↑ Vysoké Tatry 1:25 000, podrobná turistická mapa. 6. vydanie. Harmanec: VKÚ, 2008. ISBN 978-80-8042-552-4.
- ↑ a b c Witold Henryk Paryski: Tatry Wysokie. Przewodnik taternicki. Część XII. Wschodnia Batyżowiecka Przełęcz – Litworowa Przełęcz. Warszawa: Sport i Turystyka, 1965, s. 28–44.
- ↑ Józef Nyka: Tatry słowackie. Przewodnik. Wyd. VI. Latchorzew: Trawers, 2008, s. 380. ISBN 978-83-60078-05-1.
- ↑ Tatry Wysokie i Bielskie polskie i słowackie. Mapa turystyczna 1:30 000. Warszawa: ExpressMap, 2012. ISBN 978-83-88112-92-8.
- ↑ Władysław Cywiński, Tatry. Przewodnik szczegółowy. Główna Grań Tatr., tom 19, Poronin: Wydawnictwo Górskie, 2014, ISBN 978-83-7104-048-1
- ↑ Krzysztof Rataj, Spór o Morskie Oko, czyli długa walka o polską granicę (cz. 1).
- ↑ Neznámi vojaci dostali po 66 rokoch mená a tváre [w:] webnoviny.sk z dn. 9 sierpnia 2010 r.
- ↑ Neznámi vojaci dostali po 66 rokoch mená a tváre [w:] Korzár Spiš z dn. 9 sierpnia 2010 r. [1]
Bibliografia
edytuj- Witold Henryk Paryski: Tatry Wysokie. Przewodnik taternicki. Część XII. Wschodnia Batyżowiecka Przełęcz – Litworowa Przełęcz. Warszawa: Sport i Turystyka, 1965, s. 28–44.