Krucjata

średniowieczne, sankcjonowane przez Papiestwo wyprawy zbrojne
(Przekierowano z Wyprawy krzyżowe)

Krucjaty (łac. crux „krzyż”) – średniowieczne wyprawy zbrojne inicjowane na wezwanie papieża. Formalnie podejmowane jako przedsięwzięcia całego zachodniego chrześcijaństwa przeciwko innowiercom[1].

Święty Ludwik wyruszający na wyprawę krzyżową (mal. J. Matejko, 1876)

Celem wypraw krzyżowych były przede wszystkim państwa i ludy niechrześcijańskie: muzułmanie (Seldżukidzi, Arabowie, Maurowie, Turcy) i poganie (np. Połabianie, Prusowie, Litwini). Jednak wielokrotnie kierowano je także przeciwko chrześcijanom uznawanym za heretyków (np. katarzy, husyci). Choć powody tych wypraw były przede wszystkim religijne, to mieszały się one również z czynnikami politycznymi i ekonomicznymi[2]. Uczestników wypraw krzyżowych określa się mianem krzyżowców.

Wyprawy krzyżowe przeciw muzułmanom

edytuj

Do wypraw krzyżowych przeciw muzułmanom historycy zaliczają siedem dużych krucjat i wiele pomniejszych, które były organizowane w latach 1095–1291, czyli od synodu w Clermont do zdobycia Akki przez mameluków. Głównym celem pierwszych wypraw było odzyskanie Ziemi Świętej, a zwłaszcza Jerozolimy. Krucjaty w XIII wieku były też kierowane przeciw muzułmanom w Egipcie i Tunisie. Ponadto IV wyprawa krzyżowa, choć jej pierwotnym celem była Palestyna, została ostatecznie skierowana przeciw prawosławnemu Konstantynopolowi[3] mimo potępienia papieża.

Po 1291 ruch krzyżowy zaczął zamierać[4], choć nazwą „krucjata”, z łac. crux, tzn. krzyż[5], określano jeszcze niektóre akcje zbrojne chrześcijan przeciwko muzułmanom (m.in. krucjata aleksandryjska[6] i krucjata nikopolitańska[7]).

Przyczyny

edytuj

W okresie średniowiecza ogromne poruszenie w świecie chrześcijańskim wywołało zdobycie Jerozolimy przez muzułmanów w 638 i ponownie przez Turków seldżuckich w 1072 roku. Wskutek tego wiele cennych relikwii chrześcijańskich trafiło w ręce innowierców i zostało przewiezionych w głąb Persji[potrzebny przypis]. Oficjalnie deklarowanym przez papieża celem wypraw krzyżowych było odbicie Jerozolimy, w której znajdowały się ważne dla chrześcijan miejsca kultu[8]. W rzeczywistości w momencie rozpoczęcia krucjat Jerozolima była w rękach władców muzułmańskich od ponad 400 lat, a islam i chrześcijaństwo współistniały w mieście we względnym pokoju. Europejscy pielgrzymi odwiedzający Jerozolimę wspominali o tym, że czyniono im pewne trudności, nie były to jednak liczne czy poważne skargi[9]. Na początku XI wieku (kilkadziesiąt lat przed krucjatą) bazylika Grobu Świętego została częściowo zburzona przez chorego psychicznie władcę kalifa Al-Hakima, który zyskał przydomek „Szalony”. Kalif został jednak obalony, gdy ogłosił się bogiem i zaczął prześladować samych muzułmanów[9].

Wśród przyczyn wypraw krzyżowych wymienić należy:

Przyczyny polityczne
  • udzielenie pomocy Cesarstwu Bizantyjskiemu na prośbę cesarza Aleksego I[10];
  • dążenia miast włoskich do ożywienia handlu z krajami Bliskiego Wschodu[11].
Przyczyny religijne
  • chęć odbicia Jerozolimy, Świętego Grobu Pańskiego i Ziemi Świętej, a następnie obrona tych miejsc przed muzułmanami i ułatwienie dostępu pielgrzymom[12];
  • obietnica odpuszczenia kary doczesnej za grzechy, a także uzyskania błogosławieństwa za udział w krucjacie[13][14].

Lista krucjat

edytuj
 
Zdobycie Jerozolimy (1099) podczas I wyprawy krzyżowej (miniatura z XV-wiecznego manuskryptu)

Wyprawy rycerskie w latach 1095–1291

edytuj
 
Krzyżowcy z XI-XIII wieku

Wyprawy ludowe w latach 1095–1291

edytuj

Oprócz oficjalnych wypraw krzyżowych organizowane były tzw. wyprawy ludowe, w których uczestniczyły tłumy chłopów, biedoty i pospolitych przestępców, często podróżujących z całymi rodzinami. Wszystkie zakończyły się masakrami i potępieniem ich uczestników przez papieży. Do krucjat ludowych zaliczane są:

  • I wyprawa ludowa (1096) – poprzedzająca I wyprawę krzyżową, prowadzona przez kaznodzieję Piotra z Amiens. Krzyżowcy ludowi dokonali kilku masowych rzezi ludności żydowskiej w Nadrenii i na szlaku swoich przemarszów, a po wkroczeniu do Azji Mniejszej zostali zmasakrowani przez oddziały sułtana Kilidż Arslana podczas oblężenia zamku Kserigordon i w bitwie pod Civetot.
  • II wyprawa ludowa (1147) – towarzysząca II wyprawie krzyżowej, podzieliła losy głównej wyprawy.
  • Krucjata dziecięca (1212) – prowadzona przez grupę francuskich i włoskich kaznodziejów ludowych, zgromadziła kilkadziesiąt tysięcy dzieci, które załadowano na okręty weneckie i genueńskie. Większość dzieci zginęła z głodu na okrętach, reszta została wysadzona na Cyprze lub sprzedana w niewolę muzułmanom.

Wyprawy po 1291

edytuj

Skutki wypraw krzyżowych

edytuj
 
Zamek krzyżowców w zatoce Akaba
 
Mapa ukazująca Bliski Wschód pomiędzy pierwszą a drugą krucjatą

Najważniejsze skutki wypraw krzyżowych:

Krucjaty przeciw ludom północnej Europy

edytuj

Krucjaty przeciw katarom, husytom i waldensom

edytuj

Krucjaty przeciw katolikom

edytuj

Współczesne użycie terminu

edytuj

W przenośni terminem „krucjata” określa się współcześnie także czasem wszelką społeczną działalność zaradczą, przedsiębraną z zapałem i entuzjazmem, oraz w duchu chrześcijaństwa[15] (np. przeciw alkoholizmowi, zob. Krucjata Wyzwolenia Człowieka). Walka z alkoholizmem metodami medycznymi nie jest zwana krucjatą.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. krucjaty, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-11-22].
  2. Mała encyklopedia wojskowa 1970 ↓, s. 126–127.
  3. Davies 1998 ↓, s. 392.
  4. Runciman 1997 ↓, s. 395 (tom 3).
  5. krucjaty, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-02-12].
  6. Runciman 1997 ↓, s. 408–415 (tom 3).
  7. Runciman 1997 ↓, s. 422–427 (tom 3).
  8. Asbridge 2016 ↓, s. 31.
  9. a b Asbridge 2016 ↓, s. 32.
  10. Asbridge 2016 ↓, s. 113.
  11. Mała encyklopedia wojskowa 1970 ↓, s. 127.
  12. 1 „Powstanie i szybki rozwój tureckiego sułtanatu seldżuckiego, spowodowało, że Turcy przejęli kontrolę nad całym Bliskim Wschodem, łącznie z Jerozolimą, do której w 1079 roku sułtan Sulejman zabronił wstępu chrześcijanom wszystkich wyznań.” (Angus Konstam: Wyprawy krzyżowe. Warszawa: Świat Książki, 2005.).
  13. Angus Konstam, Wyprawy krzyżowe, Warszawa: Świat Książki, 2005, Cytat: Poganie byli prawdziwymi wrogami. Wojna z nimi stanowiła wojnę sprawiedliwą. Ci, którzy będą zabijać muzułmanów, nie tylko uzyskają odpuszczenie wszelkich grzechów, lecz również błogosławieństwo. Walka z muzułmanami stała się dowodem pobożności. Papież kierował swój apel do możnych pożądających posiadłości ziemskich i zachęcał ich, aby szukali bogactw poza ziemiami chrześcijan. Wzywał rycerzy, aby zdali rachunek ze swoich grzechów, a następnie zostali „rycerzami Chrystusa”. Śmierć na polu walki przyniesie im zbawienie, a zwycięstwo sprawi, ze „posiadłości waszych wrogów staną się wasze”. Papież świetnie znał swoich słuchaczy, kierując do nich apel, w którym perspektywa wiecznego zbawienia łączyła się z nadzieją na zdobycie bogactw materialnych. Wyprawa musi zakończyć się powodzeniem, ponieważ „Chrystus będzie waszym chorążym”. Zebranym papież udzielił odpustu zupełnego, a wszystkim, którzy zgłosili swój udział, przypiął do prawego ramienia biały krzyż na znak, iż są „rycerzami Chrystusa”.
  14. Fulcher z Chartres, Historia Hierosolymitana (1095-1127), s. 136–137.
  15. krucjata – Słownik języka polskiego PWN [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2023-11-20] (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Michael Angold, Czwarta Krucjata, Bellona, Warszawa 2006.
  • Thomas Asbridge: Pierwsza krucjata. Nowe spojrzenie. Poznań: 2016. ISBN 978-83-7301-757-3.
  • Piotr Biziuk, Hattin 1187, Bellona, Warszawa 2004.
  • Norman Davies: Europa. Rozprawa historyka z historią. Kraków: Znak, 1998. ISBN 83-7006-226-1.
  • R. Ernest Dupuy i Trevor N. Dupuy, Historia wojskowości. Starożytność – średniowiecze, Bellona, Warszawa 1999.
  • D. von Güttner-Sporzyński, Poland, Holy War, and the Piast Monarchy, 1100-1230, Brepols, Turnhout, 2014.
  • Angus Konstam, Wyprawy krzyżowe, Świat Książki, Warszawa 2005.
  • Sławomir Leśniewski, Jerozolima 1099, Bellona, Warszawa, 1995.
  • Thomas Madden, The New Concise History of the Crusades, Rowman and Littlefield, Lanham 2005.
  • Thomas Madden et Al., The Fourth Crusade: The Conquest of Constantinople, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1997.
  • Tadeusz Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2002.
  • Andrzej Michałek, Wyprawy krzyżowe. Armie ludów tureckich, Bellona, Warszawa 2001.
  • Andrzej Michałek, Wyprawy krzyżowe. Normanowie, Bellona, Warszawa 2002.
  • Régine Pernoud, Kobieta w czasach wypraw krzyżowych, Atext, Gdańsk 1996.
  • Steven Runciman: Dzieje wypraw krzyżowych. Warszawa: PIW, 1997. ISBN 83-06-02542-3.
  • Maria i Bogdan Składankowie, Wyprawy krzyżowe, KiW, Warszawa 1968.
  • Mała encyklopedia wojskowa. T. 2 (K-Q). Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1970.

Linki zewnętrzne

edytuj