Villancico
Villancico – hiszpański gatunek pieśni i poezji wykonywanej bez lub z akompaniamentem instrumentów, utrwalony w XV wieku, rozwijany i zmieniający formę do współczesności[1][2][3][4][5], kiedy począwszy od XX wieku stał się synonimem hiszpańskiej kolędy[6][7][8]. Wg niektórych muzykologów, w XVI wieku na terenach Hiszpanii, Portugalii, Niderlandów, południowych Włoch i Nowego Świata villancico był bardziej popularny od dominującego wówczas na pozostałych obszarach Europy madrygału[9].
Historia
edytujVillancico wywodzi się ze średniowiecznej piosenki ludowej opatrzonej tekstem o tematyce religijnej lub świeckiej, często w formie poematu miłosnego[6][7]. Przypominał wtedy francuskie virelai i cantigę, włoską ballatę oraz hiszpańsko-arabski zehel[5]. W XV wieku struktura villancico przybrała ustaloną formę i utrwaliła się w kilku zbiorach pieśni cancioneros (np. Cancionero de Palacio)[6]. Ówczesne pieśni miały zazwyczaj okalający układ ABBA, z rozpoczynającym i kończącym refrenem estribillo, kilka strofek copla i fakturę nota contra notam[2]. Hiszpański muzykolog José Subirá podzielił XV-wieczne villancicos na trzy podgatunki[10]:
- pieśni świeckie, które przetrwały do wieku XVI – villancico profano lub cortesano – wykonywane na dworach i w wyrafinowanych kręgach kulturowych,
- pieśni religijne, które przetrwały do wieku XIX – villancico religioso – komponowane przez wykształconych muzyków i wykonywane w kościołach oraz w innych instytucjach religijnych,
- pieśni dramatyczne, które przetrwały do XVI wieku – villancico teatral lub escénico – wykonywane podczas przedstawień teatralnych.
W wieku XVI villancicos pojawiły się w twórczości vihuelistów i lutnistów, m.in. u Luisa de Milána, Miguela de Fuenllany oraz Alonsa Mudarry[2][6]. Kompozytorzy wykorzystywali faktury homofoniczne i polifoniczne, z dominującą techniką imitacyjną. Tekst często ograniczony był do jednej copla i jednej estribillo. Nieregularne metrum powszechne w poprzednim wieku zaczęło być wypierane przez metrum trójdzielne. Pod koniec XVI wieku termin villancico często odnosił się do pieśni religijnych, wykonywanych podczas liturgii świątecznych[11]. W 1596 król Filip II wprowadził zakaz wykonywania villancicos w języku wernakularnym w Kaplicy Królewskiej w Granadzie (w tamtym okresie Kaplica Królewska służyła kapelanom i innym muzykom za miejsce pracy). Ograniczenie nie było jednak respektowane i na początku XVII wieku zostało zniesione przez króla Filipa IV[12][11].
W XVII wieku villancico przybrał formę kantaty z solowymi zwrotkami copla i wielogłosowymi, chóralnymi refrenami estribillo[2]. Utwory miały zazwyczaj trójdzielne metrum z rozbudowaną hemiolą i synkopą oraz homorytmiczną fakturę. Śpiewakom towarzyszył zazwyczaj akompaniament na instrumentach dętych, harfie i organach[13]. W warstwie tekstowej przeważała tematyka religijna, często bożonarodzeniowa[6]. Villancicos śpiewane były w kościołach podczas Jutrzni w Boże Narodzenie i Objawienie Pańskie, w zastępstwie łacińskich responsoriów, podczas nabożeństw ku czci Niepokalanego Poczęcia i innych świąt maryjnych, podczas procesji Bożego Ciała i w dni świętych[13]. Villancicos tego typu pisali m.in. Carlos Patiño i Mateo Romero[2], Juan Hidalgo, Cristóbal Galán, Pedro de Ardanaz, Sebastián Durón, Antonio Teodoro Ortells oraz Benito Bello de Torices. Równolegle ze wzmożonym zainteresowaniem kapelmistrzów i utrwalaniem się villancico w muzyce religijnej, rozwijała się jego świecka, ludowa forma, z tekstami o tematyce podobnej do tej poruszanej w innych ówczesnych formach muzycznych w Hiszpanii, m.in. w romancy i w seguidilli. Większość tego typu utwórów pozostała do współczesności anonimowa. Jednym z niewielu znanych autorów tekstów jest Manuel de León Marchante[13].
W XVIII wieku, w formule villancico – który przetrwał do tego czasu jedynie w podgatunku villancico religioso – pojawiły się wyraźne wpływy muzyki włoskiej. W strukturze utworu, oprócz przeplatających się refrenów estribillo i strofek copla zaczęły występować recytatywy i arie[14], które po 1740, zazwyczaj w liczbie dwóch lub trzech, stanowiły całą strukturę utworu[15]. Śpiewakom akompaniowały orkiestry kameralne z rozbudowanym instrumentarium. Niektórzy kompozytorzy i teoretycy muzyki krytykowali tę teatralizację (m.in. Pablo Nassarre, Juan Francisco de Sayas, Benito Jerónimo Feijóo e Montenegro), a papież Benedykt XIV w 1751 zakazał wykonywania villancicos w Archidiecezji Pampeluny i Tudeli. Wkrótce, villancicos zostały zastąpione łacińskimi responsoriami w innych diecezjach. W niektórych natomiast śpiewane były do około 1820 (m.in. w Ávili, Kordobie, Valladolid i Valencii)[13].
Od XX wieku villancico jest synonimem hiszpańskiej kolędy[6][13]. Subirá tego rodzaju pieśni przypisał do czwartego spośród czterech wydzielonych przez siebie podgatunków i nazwał villancico popular[10].
Przypisy
edytuj- ↑ villancico, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-11-04].
- ↑ a b c d e Chodkowski 2006 ↓, s. 926.
- ↑ Kennedy 2013 ↓, s. 891.
- ↑ Laird 1992 ↓, s. 140.
- ↑ a b Randel 2003 ↓, s. 948.
- ↑ a b c d e f villancico, [w:] Encyclopædia Britannica, 1 sierpnia 2018 [dostęp 2024-11-04] (ang.).
- ↑ a b Pope i Laird 2001 ↓, lead.
- ↑ Torrente 1998 ↓, s. 46.
- ↑ Laird 1992 ↓, s. 139.
- ↑ a b Torrente 1998 ↓, s. 47.
- ↑ a b Pope i Laird 2001 ↓, Origins to 1600.
- ↑ Laird 1992 ↓, s. 158.
- ↑ a b c d e Pope i Laird 2001 ↓, After 1600.
- ↑ Torrente 1998 ↓, s. 101.
- ↑ Torrente 1998 ↓, s. 115.
Bibliografia
edytuj- Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Michael Kennedy: The Oxford dictionary of music. Oksford: Oxford University Press, 2013. ISBN 978-0-19-957854-2.
- Paul R. Laird. The coming of the sacred villancico: a musical consideration. „Revista de Musicología”. 15 (1), s. 139–160, 1992. Madryt: Sociedad Española de Musicología. DOI: 10.2307/20795542. ISSN 0210-1459. JSTOR: 20795542.
- Isabel Pope, Paul R. Laird, Villancico, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2001, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.29375 [dostęp 2024-11-04] (ang.).
- Don Michael Randel: The Harvard dictionary of music. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2003. ISBN 0-674-01163-5.
- Alvaro Jose Torrente, Sacred villancico in early eighteenth-century Spain: the repertory of Salamanca Cathedral, [w:] Apollo - University of Cambridge Repository [online], University of Cambridge, 1998 [dostęp 2024-11-09] (ang.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Andad pasiones, andad w serwisie YouTube – „Andad pasiones, andad” (ok. 1470) – villancico Pedra de Lagarta z rękopisu Cancionero Musical de la Biblioteca Colombina
- No pueden dormir mis ojos w serwisie YouTube – „No pueden dormir mis ojos” (ok. 1500) – villancico Pedra de Escobara z rękopisu Cancionero de Palacio