Traktat o miłosierdziu chrześcijańskim

Traktat o miłosierdziu chrześcijańskim (fr. Traitè de la charité chréstienne) – francuskojęzyczny rękopis iluminowany autorstwa Nicolasa Houëla (1520–1587). Rękopis należy do kolekcji księżnej Izabeli Czartoryskiej.

Traktat o miłosierdziu chrześcijańskim

Traitè de la charité chréstienne

Karta 45r.
Oznaczenie	Ms.CZART.3092 III DG1458)
Autor	Nicolas Houël
Autor iluminacji	Antoine Caron, François Quenel
Data powstania	ok. 1580
Miejsce powstania	Francja
Język	francuski, łaciński
Technika	manuskrypt na pergaminie
Rozmiary	28,5×15 cm
Liczba kart	k.53+5
Czcionka	minuskuła renesansowa, kursywa w jednej kolumnie
Miejsce przechowywania	Biblioteka Książąt Czartoryskich

Opis manuskryptu

Rękopis powstał z inicjatywy Nicolasa Houëla i był dedykowany królowi Francji Henrykowi III Walezemu. Houël był zamożnym paryskim mieszczaninem, farmaceutą, literatem i filantropem. Był założycielem instytucji charytatywnej – fundacji „Domu Miłosierdzia” na przedmieściach Paryża, w Saint-Marcel. Składała się z domu dla sierot, kaplicy, szpitala, apteki i ogrodu. Opiekę nad fundacją mieli sprawować król Henryk III, królowa Ludwika Lotaryńska oraz wysoko postawione osobistości dworu królewskiego. Ufundowany przez Houëla rękopis zawiera teksty dewocyjne i literackie związane z ideą miłosierdzia chrześcijańskiego oraz nawiązuje do fundacji i jej opiekunów. Akt oddania fundacji pod opiekę królewską został ukazany na karcie 37. Tekst na każdej karcie ujęty jest w bordiurę, przeważnie w formie złotej wstęgi różnej szerokości. Skrybą, który sporządził manuskrypt, był paryżanin włoskiego pochodzenia, Camillo Spanocchi. Traktat został oprawiony w jasnobrunatną skórę tłoczoną złotem à la fanfare.

Iluminacje

W rękopisie przedstawiono cykl dwudziestu całostronicowych miniatur, u góry których znajduje się dewiza SCOPUS VITAE CHRISTUS („Celem życia Chrystus”). Ich alegoryczna kompozycja skupia się wokół Chrystusa jako wcielenia Miłosierdzia oraz personifikacja cnot Miłosierdzia, wyobrażenia aktów miłosierdzia wywiedzionych z kart Ewangelii, np. przypowieść o bogaczu i Łazarzu, i o miłosiernym Samarytaninie. Miniatury przedstawiają również sceny z działalności fundacji, w których uczestniczy jej założyciel oraz para królewska, dostojnicy duchowni i świeccy. Styl wykonania miniatur bardzo bliski jest temu z paryskiej szkoły malarstwa książkowego z trzeciego ćwierćwiecza XVI wieku i nawiązuje do prac Mistrza Godzinek Claude'a Gouffiera. Jak zauważa Barbara Miodońska:

Wielofigurowe kompozycje usytuowane w przestrzeni krajobrazu i renesansowej, klasycyzującej architekturze cechuje równowaga, symetria układów i chłód emocjonalny, a zarazem mocne osadzenie w realiach obyczajowych epoki.

Według Marii Jarosławieckiej-Gasiorowskiej autorem iluminacji mógł być autor miniatur z modlitewnika dla króla Henryka II, znajdującego się obecnie w zbiorach paryskiej Biblioteki Narodowej. Mógł to być Antoine Caron (1520-1592), który pracował dla Houela przy kartonach do gobelinów lub François Quesnel, autor portretów Ludwiki Lotaryńskiej i Katarzyny Medycejskiej.

Spis i opis iluminacji

• Karta tytułowa – trzystrefowa kompozycja: część środkowa ma kształt tablicy, na której umieszczono pełny tytuł; po jej bokach umieszczone zostały pełnowymiarowe wizerunki aniołów trzymających chrześcijańskie emblematy. U góry artysta umieścił Trójcę Świętą w glorii. Pod tablicą znajduje się Charitas i oddani pod jej opiekę potrzebujący.
• Str. 29 – frontyspis na którym, pod koroną, widnieje herb króla Henryka III złożony z tarczy herbowej królestwa francuskiego oraz tarczy z herbami Polski i Litwy. Pod tarczami znajduje się inicjał króla. Wszystko otoczone jest dwoma łańcuchami rycerskiego Zakonu Św. Michała Archanioła i Orderu Św. Ducha. Karta, w obramieniu błękitnej bordiury, ozdobiona jest złotymi gałązkami i monogramami króla pod koroną.
• Str. 31 – miniatura ukazująca w formie alegorycznej ideę domu miłosierdzia.
• Str. 37 – miniatura przedstawiająca otwartą salę kolumnową, pośrodku której siedzi na tronie Henryk III w koronie i stroju ceremonialnym, z berłem i laska sprawiedliwości w rękach. Przed nim stoi Houël trzymający model domu miłosierdzia, prosząc go o protekcję. Po obu stronach monarchy sportretowany został dwór królewski, m.in.: siedząca po lewej stronie króla jego żona Ludwika Lotaryńska oraz matka Katarzyna Medycejska i Karol d'Anjou. Na pierwszym planie zgromadzeni zostali biedni i kalecy, dla których ma być założony dom miłosierdzia. W tle za oknami widoczny jest szeroki krajobraz. Miniatura umieszczona została w obramieniu imitującym drewno, z festonami z liści i owoców, monogramem Houëla i dewizą.
• Str. 41 – iluminacja otoczona obramieniem imitującym ramę drewnianą z liśćmi ostrokrzewu i stałymi dewizami, przedstawiająca adoracje świątyni poświęconej miłosierdziu przez wysokie duchowieństwo i rodzinę królewską.
• Str. 45 – miniatura ukazująca biuro założonego przez Houëla Domu Miłosierdzia. Po prawej stronie widoczni są członkowie zarządu podczas narady, przy stole siedzi prawdopodobnie sam Houël, który przyjmuje darczyńców tłumnie stojących u drzwi po lewej stronie. Po prawej stronie u dołu widoczni są trzej chłopcy, pensjonariusze domu sierot, rejestrujący w księgach wielkość datków.
• Str. 49 – miniatura przedstawiająca scenę alegoryczną: król i królowa klęczą na ziemi, za nim ukazano tłum biedaków, a po prawej duchowieństwo. Obramowanie jest podobne do tego ze strony 41.
• Str. 53 – miniatura otoczona obramieniem imitującym ramę drewnianą z dewizami, liśćmi ostrokrzewu oraz z rzeźbionymi główkami i owocami, ze sceną alegoryczną: Charitas wyciągająca biednych z otchłani nędzy.
• Str. 57 – miniatura w ramie ze zwykłymi dewizami i monogramem z alegorycznym przedstawieniem miłości.
• Str. 61 – miniatura ukazująca w alegoryczny sposób Charitas otwierającą bramy niebios.
• Str. 65 – miniatura przedstawiająca scenę, w której Houël klęczy w adoracji u stóp krzyża.
• Str. 69 – miniatura ukazująca wnętrze apteki w domu miłosierdzia. Na pierwszym planie widoczny jest siedzący mężczyzna za biurkiem, prawdopodobnie sam Houël, czytający w otwartej księdze. Obok niego stoi anioł wskazujący na postacie w niebieskich szatach, ukazane w głębi sceny, za parzystymi kolumnami. Chłopcy ci są wychowankami domu miłosierdzia i przygotowują lekarstwa; za jednym ze stołów stoi aptekarz. Po lewej stronie stoją biedni, którzy przyszli po leki. Medykament przekazuje im jeden z wychowanków.
• Str. 73 – miniatura przedstawiająca scenę rozgrywająca się przy portyku kolumnowego: dobroczyńca wręcza chleb i napój biedakowi, za którym stoi Chrystus. Na drugim planie widoczna jest scena ratowania płonącego domu. Miniatura umieszczona została w obramieniu z motywem głowy lwa i pierścieniem, na którym zawieszony jest na wstędze pęk owoców i monogram Houëla; u góry i dołu znajdują się dewizy.
• Str. 77 – miniatura przedstawiająca historię miłosiernego Samarytanina; w tle ukazany został wieloplanowy krajobraz z elementami architektonicznymi.
• Str. 81 – miniatura przedstawiająca scenę poświęcenia kamienia węgielnego kaplicy. Na pierwszym planie, na planie przyszłej kaplicy, w dole widoczny jest kamień a przy nim biorący udział w ceremonii król Henryk III, królowa Ludwika i matka Katarzyna Medycejska oraz grupa dworzan. Na drugim planie, w pagórkowatym krajobrazie widoczne są dwie szopy, w których pracują kamieniarze przy obróbce bloków.
• Str. 85 – miniatura podzielona na dwie strefy, w dwóch obramieniach połączonych ze sobą, na których znajdują się motywy liści ostrokrzewu i monogramy. W dolnej części znajduje się kilka scen przedstawiających nawiedzenie chorych i pomoc więźniom; w górnej części jest Sąd Ostateczny.
• Str. 89 – dwie sceny ujęte w formie obrazu, odnoszące się do paraboli o dobrym i złym bogaczu.
• Str. 93 – miniatura przedstawiająca mistyczną fontannę. Iluminacja umieszczona jest w obramowaniu w kształcie prostokątnego pasa, na którym znajdują się dewizy, po bokach na wiszącej wstędze wisi medalion z monogramem Houëla i pęk liści i owoców.
• Str. 97 – miniatura przedstawiająca stojącego na wzgórzu filantropa wraz ze stojącym plecami do widza majstrem objaśniającym plany budowy. Na dalszych planach widoczni są pracownicy: murarze i kamieniarze; następnie dźwig, którego koło obraca ręcznie dwóch mężczyzn. Iluminacja otoczona jest ramą z liśćmi ostrokrzewu, na których znajdują się tabliczki z dewizami i z monogramem N.H.
• Str. 101 – ukazane zostało nabożeństwo w kaplicy w domu miłosierdzia.
• Str. 105 – miniatura ukazująca alegoryczną scenę ukoronowania Charitas, kroczącej po ciele złego króla obok również powalonego złego bogacza i innych osób.

Miniatury malowane są gwaszem i złotem. Każda miniatura jest bardzo dobrze zachowana z wyjątkiem miniatury na stronie 29. Artysta wykorzystał tu głównie barwy błękitu, amarantu, bieli i czerni. Jak opisuje iluminacje Maria Gąsiorowska:

Efekty kolorystyczne są wyszukane, pełne finezji, bardzo umiejętnie jest przeprowadzone stopniowanie barwne przedstawień w głębi. Modelunek postaci ludzkich, architektury itp. jest bardzo staranny, artysta z zamiłowaniem wykończa szczegóły np. szat, bez gubienia się jednak w drobiazgach. Modelunek twarzy wykazuje umiejętności portretowe artysty, który lubi też przedstawiać piękne ręce, nadając im nieco wyszukane pozy. Postacie są wysmukłe, o małych głowach, pełne elegancji, lecz raczej słabe w wyrazie.

Bibliografia

• Barbara Miodońska, Katarzyna Płonka-Bałus: Puławska kolekcja rękopisów iluminowanych księżnej Izabeli Czartoryskiej. Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie, 2001. ISBN 83-87312-76-2.
• Maria Jarosławiecka-Gąsiorowska: Trzy francuskie rękopisy iluminowane w zbiorach Czartoryskich w Krakowie. Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie, 1953.