Tatarzy
Tatarzy (nazwa własna: tatarlar / татарлар) – grupa ludów tureckich z Europy wschodniej oraz północnej Azji.
 Rozmieszczenie Tatarów | |
| Populacja |
6,5 miliona[1] |
|---|---|
| Miejsce zamieszkania |
Rosja: 5 311 000[2] |
| Język | |
| Religia | |
| Pokrewne | |
Wywodzą się z terenów północno-wschodniej Mongolii i rejonu Bajkału, prawdopodobnie spokrewnieni są z Połowcami i Kipczakami[9]. Weszli w skład imperium Czyngis-chana i jako element wieloetnicznej armii mongolskiej brali udział w wyprawach na Europę, przez co słowo „Tatarzy” stało się na Zachodzie synonimem Mongołów.
Po rozpadzie imperium mongolskiego utworzyli szereg państw w jego zachodniej części, m.in. Złotą Ordę, Chanat Astrachański, Chanat Kazański, Chanat Syberyjski, Chanat Krymski. W XIV wieku przyjęli sunnicką wersję islamu[9].
Odłamy Tatarów
edytujTatarzy rozsiani są po ogromnych obszarach, głównie byłego ZSRR. Dzielą się na kilka grup będących często osobnymi narodami. Najliczniejsi są Tatarzy Kazańscy, zamieszkujący Tatarstan i nazywani są po prostu Tatarami.
Drugą dużą grupą są Tatarzy krymscy. Stanowili oni ludność Chanatu Krymskiego; to z tymi właśnie Tatarami walczyli Polacy w XVI–XVII wieku. Wraz z rozpadem Złotej Ordy, rozciągającej się od ujścia Dunaju po Irtysz, powstał na Krymie oddzielny chanat. W roku 1449 na jego czele stanął popierany przez wielkiego księcia litewskiego Witolda Hadżi Girej, od którego wywodziła się dynastia panująca aż do roku 1783, kiedy to Półwysep Krymski został zdobyty przez Rosjan[10].
W maju 1944 wszyscy Tatarzy krymscy zostali przez NKWD deportowani do Uzbekistanu, decyzją władz sowieckich pod pretekstem współpracy z III Rzeszą. Po 1989 roku rozpoczął się masowy powrót (zabroniony wcześniej) Tatarów na Krym, który zamieszkuje współcześnie ponad 270 tys. Tatarów[9]. Mniejsze grupy Tatarów zamieszkują również Syberię. Wszyscy Tatarzy są potomkami plemion tworzących Złotą Ordę. Większość mieszkańców Tatarstanu wyznaje islam, wielu prawosławie, podczas gdy Tatarzy krymscy islam sunnicki wprowadzony przez chana Ozbega jako religia państwowa Złotej Ordy w roku 1313.
Niewielkie społeczności Tatarów osiedliły się na Litwie. Społeczności tatarskie można obecnie spotkać w Polsce, na Litwie i Białorusi. Tatarzy w Polsce najliczniej zamieszkują Podlasie (w tym Białystok, gdzie żyje ich około dwóch tysięcy) oraz Trójmiasto. W Bohonikach i Kruszynianach na Białostocczyźnie oraz w Gdańsku znajdują się ich meczety.
Tatarzy często utożsamiani są błędnie z Mongołami. Faktem jest, że współtworzyli oni imperium mongolskie Czyngis-chana, by po jego rozpadzie utworzyć Złotą Ordę, ale ich pokrewieństwo z Mongołami wynika jedynie z podobnego stylu życia. Różnice językowe są oczywiste, a oba narody zróżnicowały się jeszcze bardziej wraz z przyjęciem przez Tatarów islamu (podczas gdy Mongołowie wyznają szamanizm lub buddyzm). Istnieją też olbrzymie różnice genetyczne, gdyż Mongołowie są ludem buriacko-chałchaskim[11], a Tatarzy turecko-kipczackim[12].
Wojsko tatarskie
edytujKoczownicy tatarscy to wojsko przede wszystkim konne. Tylko niewielu z tych stepowych jeźdźców posiadało uzbrojenie podobne do uzbrojenia lekkiej jazdy polskiej, jak szable, dzidy, łuki, tarcze czy kolczugi, niemniej byli przeciwnikiem groźnym. Z reguły unikali starć z regularnym wojskiem, ale zmuszeni walczyli z determinacją. Ich głównym atutem była szybkość. W licznych wyprawach łupieżczych na ziemie I Rzeczypospolitej (tylko w pierwszej połowie XVII wieku było ich co najmniej 76[13]) uczestniczyły zwykle pojedyncze ordy lub czambuły nie przekraczające kilku tysięcy, a nawet kilkuset jeźdźców[14]. Tylko w wyjątkowych wypadkach (np. na rozkaz sułtana tureckiego) ruszała w pole cała armia Chanatu Krymskiego licząca 20–30 tysięcy wojowników[13].
Utrzymanie pokoju z Turcją nie było łatwe, choć Polska nie była głównym celem ekspansji tureckiej, która kierowała się głównie na Węgry, napaści tatarskie obserwowano i wiedziano, gdzie szukać ich przyczyny. Jan Kochanowski pisał w 1564 roku:
W kilka lat Tatarowie pięćkroć nas wybrali,
Bracią waszę w niewolę Turkom zaprzedali...
Nie spuszczajcie się na to, że Turcy próżnują,
Wiedząć oni przyczynę, komu w tym folgują.
Podstawę strategii Tatarów stanowiło zaskoczenie. Starali się uderzać tam, gdzie nie było obrony, względnie była ona bardzo słaba. Po wtargnięciu na ziemie gęściej zamieszkane zakładali kosz, skąd szeroko rozsyłali czambuły plądrujące okolice, a potem, z łupami i jasyrem wracające do obozu. Kosz był wówczas zwijany i orda wracała do swych siedzib[16]. Po przejściu ordy pozostawały trupy i zgliszcza. W XVII wieku śpiewano dumki jak ta:
Zasmuciła się Ukraina, bo nie da się przeżyć;
Zadeptała orda końmi maleńkie dzieci!
Maleńkie zadeptała, a wielkie zabrała,
Do chana pognała...
Od XV wieku Tatarzy krymscy używali łuku refleksyjnego w najbardziej udoskonalonej formie - mocno skróconego[18]. Mimo to jego siła rażenia była ogromna. Wilhelm Beauplan pisze wyraźnie[19], że był nieraz w sytuacjach, w których był atakowany przez Tatarów ostrzeliwujących go z łuków, podczas gdy towarzyszący mu Kozacy nie mogli ich ostrzelać, gdyż "nie zbliżali się do nas na odległość zasięgu broni". Oznacza to, że łuki Tatarów miały o wiele większy zasięg niż długa broń palna Kozaków. Opisuje ów ostrzał jako "chmurę strzał", mimo iż zaledwie co dziesiąty lub co dwudziesty ordyniec posiadał łuk[20]. Wskazuje to na szybkostrzelność tatarskich łuczników. Dla porównania, bardzo podobne łuki bliskich sąsiadów Krymu, Turków osmańskich, z łatwością przebijały bardzo nowoczesne (wypukłe i zdolne odbić kulę z ręcznej broni palnej) kirysy zachodnioeuropejskie. Wspominają o tym graf Luigi Ferdinando Marsigli i marszałek polny Leopold Philip Montecuccoli, przygotowujący dla dowództwa habsburskiego w 1682 roku raport o stanie armii tureckiej[21]. Tureckie łuki są najbardziej podobne do tatarskich, w przeciwieństwie do innych ówczesnych łuków sąsiadów Krymu, choćby Baszkirów[22]. Dla porównania, brak potwierdzeń w źródłach, by długi łuk miał takie możliwości. Podczas gdy łucznicy zachodnioeuropejscy musieli wystrzelić masę strzał, by tylko poranić wroga i zmusić do odwrotu, tatarski jeździec jedną strzałą zabijał jednego przeciwnika. Beauplan potwierdza również celność tatarskich łuczników – pisze, że strzelając w pełnym galopie do tyłu o 100 kroków nie chybiają nigdy[23].
W przypadku walki z taborem, strzelano w taki sposób, aby strzały z góry raniły nieopancerzonego przeciwnika lub jego konie. Do przebijania zbroi używano strzał z pogrubionymi grotami[24], do zabijania wyłącznie koni - o szerokich grotach; bliscy sąsiedzi Krymu, Kałmucy, używali bardzo podobnych, których groty były "na cztery palce (tzn. cale) szerokie", jak zapisał polski obserwator[25]. Cała ława tatarska (szyk tatarski przypominający lekko wygięty półksiężyc) mogła w krótkim czasie wysłać na wroga wiele pocisków, które jeśli nie raziły jego samego, to przynajmniej pozbawiały koni. Potrafili także ostrzeliwać się z konia w czasie ucieczki – strzelec wypuszczał strzałę wtedy, gdy kopyta galopującego konia unosiły się nad ziemią[26][27][28][29].
Związki etymologiczne
edytujDawniej błędnie zakładano, że nazwa „Tatarzy” ma swoje pochodzenie w greckiej nazwie piekła, czyli Tartarze[30]. Pogląd ten powstał w dobie najazdów mongolskich, a ludowa etymologia w pełni wyrażała obawę Europejczyków przed nomadami i na kilka wieków utrwaliła nazwę Tatarów jako określenie wszystkich koczowniczych ludów Wschodu[31]. W rzeczywistości nazwa Tatarów pojawia się jednak znacznie wcześniej, niż miały miejsce pierwsze kontakty Tatarów z Europejczykami – jest ona wymieniana m.in. w Tajnej historii Mongołów. Źródła chińskie wymieniają ich po raz pierwszy pod nazwą „Dada” (達靼) lub „Dadan” (達怛) w połowie IX wieku[32].
W roku 1790 Baltazar Hacquet podał fantastyczną etymologię nazwy „Tatry”, twierdząc że Słowianie nazywają te góry Tatari lub Tatri ponieważ przedtem przebywały tam tatarskie ordy[33].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c d e Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries
- ↑ Spis ludności Rosji 2010
- ↑ Spis ludności Kazachstanu 2009. [dostęp 2021-05-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-11-18)].
- ↑ Spis ludności Ukrainy 2001
- ↑ Spis ludności Kirgistanu 2009. [dostęp 2011-05-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-05-30)].
- ↑ Spis ludności Rumunii 2011. [dostęp 2014-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-18)].
- ↑ Spis ludności Tadżykistanu 2010. [dostęp 2014-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-14)].
- ↑ Spis ludności Azerbejdżanu 2009. [dostęp 2012-11-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-30)].
- ↑ a b c Tatar, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2012-10-25] (ang.).
- ↑ J. Pajewski, s.107.
- ↑ Encyklopedia PWN, T.2, s.529.
- ↑ Encyklopedia PWN, T.3, s.549.
- ↑ a b T. Nowak, J. Wimmer, s.437.
- ↑ J. Pajewski, Buńczuk i koncerz, s.58.
- ↑ J. Pajewski, Buńczuk i koncerz, s.62.
- ↑ T. Nowak, J. Wimmer, s.439.
- ↑ W. Serczyk, s.71.
- ↑ D.Harding, Encyklopedia Broni, str.94, wyd. Penta, W-wa 1995
- ↑ cyt. za L. Podhorodecki, Chanat Krymski, str.59, wyd. Książka i Wiedza, W-wa 1987
- ↑ L. Podhorodecki, Chanat Krymski, str.55, wyd. Książka i Wiedza, W-wa 1987
- ↑ Murat Özveri Tureckie łucznictwo tradycyjne cz.1, str.4
- ↑ D.Harding, Encyklopedia Broni, str.99, wyd. Penta, W-wa 1995.
- ↑ L. Podhorodecki, Tatarzy, wyd. Bellona, WArszawa 2010, str. 170.
- ↑ Z. Żygulski Jr., Broń Wschodnia, str 43, wyd. KAW, W-wa 1986
- ↑ P. Borawski, Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, str.197, wyd. LSW, W-wa 1986
- ↑ Maciej Franz, Wojskowość Kozaczyzny Zaporoskiej w XVI-XVII wieku. Geneza i charakter, Toruń: Adam Marszałek, 2004, s. 64-67, ISBN 83-7322-803-9, OCLC 749716038.
- ↑ Zbigniew Wójcik (red.): Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy. Warszawa: PIW, 1972, s. 121-138.
- ↑ Dariusz Skorupa: Stosunki polsko-tatarskie 1595-1623. Warszawa: PAN, 2004, s. 34-43. ISBN 83-89729-05-9.
- ↑ Aleksander Czołowski. Diariusze o walkach z Tatarami. „Kwartalnik Historyczny”. 6, 1892. Lwów. ISSN 0023-5903.
- ↑ Jan Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII-XVIII w., Warszawa 1989, s. 62.
- ↑ Leszek Podhorodecki, Czyngis-Chan, Warszawa 1991, s. 8.
- ↑ Jan Tyszkiewicz, Z historii Tatarów polskich 1794-1944, Pułtusk 1998, s. 8.
- ↑ Etnografia polska, wyd. PAN. t.5, 1961, s.54.; "Montes Tartari, per contractionem Tatri" [w:] Historia Naturalis Curiosa Regni Poloniae, Sandomiriae 1721, s.20.; "Tartari: przybysze z Tartaru, z piekła rodem" [w:] Józef Staszewski, Słownik geograficzny: pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, s.305.; "od miasta Carpis starożytnych Bastarnów ku krajom tatarskim" [w:] Jacek Kolbuszewski, Tatry i górale w literaturze polskiej: antologia, 1992.; "niektórzy zowią Tatrami, że aż się ku Tartaryi ciągną" [w:] Samuel Linde, Słownik języka polskiego, 1808, s.967.
Bibliografia
edytuj- Encyklopedia PWN w trzech tomach (praca zbiorowa). Dariusz Kalisiewicz (red. nacz.). T. 1-3. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1999. ISBN 83-01-12702-3.
- Tadeusz M. Nowak, Jan Wimmer: Historia oręża polskiego 963-1795. Warszawa: WiedzaPowszechna, 1981. ISBN 83-214-0133-3.
- Janusz Pajewski: Buńczuk i koncerz: Z dziejów wojen polsko-tureckich. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
- Władysław A. Serczyk: Na dalekiej Ukrainie: Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1984. ISBN 83-08-01214-0.
Linki zewnętrzne
edytuj- Dariusz Wierzchoś: Kwestia niepodległości Tatarów krymskich w latach 1917–1921 w magazynie Histmag
- Łukasz Wojdyła: Tatarzy w wojsku polskim w drugiej połowie XVII wieku w magazynie Histmag