Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści – książka Jana Tomasza Grossa na temat antysemityzmu w Polsce po II wojnie światowej.

Wersje książki

edytuj

Książka została wydana w Polsce 11 stycznia 2008[1]. Jest to autorski przekład z angielskiego wydania Fear: Anti-Semitism in Poland after Auschwitz: An Essay in Historical Interpretation, który ukazał się w lipcu 2006, jednak w wielu miejscach bardzo zmodyfikowany. Autor usunął między innymi rozdział wstępny na temat losów Polski w trakcie II wojny światowej i zaraz po niej, jako materiał znany polskiemu czytelnikowi. Dodał np. wyniki najnowszych badań niektórych polskich historyków[2].

Treść

edytuj

Autor analizuje doświadczenia wracających po wojnie do domów polskich Żydów. Efektem jest socjologiczno-historyczny esej, który omawia kwestię antysemityzmu w Polsce tuż po zakończeniu wojny, i który swoją kulminację znajduje w reinterpretacji największego w powojennej Europie pogromu Żydów w Kielcach[3].

Reakcje

edytuj

Joanna Tokarska-Bakir podkreśliła, że Gross opiera się na faktach znanych historykom od dawna, a jego „wina” polega „na tym, że pisze książki, bojkotując standard szczerości przyjęty w polskiej literaturze historycznej. Naśladuje filozofa Jeana Améry'ego: «Nie chcecie wiedzieć, do czego znowu może doprowadzić mnie i was samych wasza obojętność? Zatem powiem wam»”[4]. Marek Beylin napisał, że jego zdaniem książka spełnia ważną rolę zmuszając do zastanowienia nad zjawiskiem polskiego antysemityzmu i jej „wady” mają tu drugorzędne znaczenie[5].

August Grabski z Żydowskiego Instytutu Historycznego poddał książkę ostrej krytyce stwierdzając na temat jej amerykańskiej edycji: „bulwersującym fragmentem w opisie przez Jana Tomasza Grossa wypadków kieleckich jest podsumowanie rozmowy morderców żydowskiej matki i dziecka o ich zbrodniczym zamiarze słowami: <To była najzwyklejsza rozmowa między obcymi sobie ludźmi w Polsce Anno Domini 1946>. Nie trzeba specjalnej wyobraźni, aby dostrzec absurdalność tej tezy, konfrontując liczbę ponad 20 mln Polaków z kilkuset zabitymi Żydami. Znowu Gross dokonuje manipulacji proporcjami przedstawianego zjawiska. Deformacja ta wydaje się karykaturą czy wręcz bardzo niemądrym i ponurym żartem. Zabijanie Żydów w powojennej Polsce było udziałem wąskiego marginesu kryminalnego i antykomunistycznego podziemia, nie zaś – jak można byłoby wnioskować po lekturze „Strachu” – narodowym sportem Polaków”[6].

Historycy IPN Piotr Gontarczyk oraz Janusz Kurtyka[7] zarzucili autorowi wybiórczy i tendencyjny dobór źródeł oraz ich jednostronną interpretację. Według Gontarczyka książka zawiera błędy metodologiczne i jego zdaniem w środowisku naukowym nie ma szans nawet na warunkową akceptację, na równi z pisarstwem Leszka Bubla[8].

Historyk Marek Jan Chodakiewicz nazwał książkę Grossa „propagandą” oraz stwierdził, że autor „ma z góry gotową tezę”[9]. Innym jego zarzutem było np. potraktowanie przez Grossa jako przejawów „polskiego antysemityzmu” zarówno rasistowskich mordów na cywilach, jak i zabicia z przyczyn politycznych oficera UB. Zdaniem Chodakiewicza Gross pomija także rolę, jaką w powojennej Polsce pełnili żydowscy członkowie służby bezpieczeństwa (w opisywanym okresie zginąć mogło 500 – 1500 Żydów, jednocześnie z rąk Żydów wskutek denuncjacji lub z rąk żydowskich członków UB zginęło 3500 – 6500 Polaków)[10].

Maciej Kozłowski wskazał na jego zdaniem jednostronność ocen i brak obiektywizmu. Gross komentuje w książce wspomnianą kwestię udziału Żydów w komunistycznych służbach bezpieczeństwa, ale podkreśla, że były to odosobnione przypadki i nie powinny być wykorzystywane do uogólnień. Równocześnie jednak przypisuje poglądy antysemickie większości Polaków na podstawie przypadków równie jednostkowych[11].

Na temat książki wypowiedzieli się także m.in.: historyk Paweł Machcewicz w artykule Odcienie czerni[12], profesor Stanisław Żak[13]. i dr Bożena Szaynok[14][15].

Marek Edelman stwierdził, że „wszystko, o czym pisze Gross, to przecież prawda” oraz że był świadkiem wydarzeń przez niego opisanych. Zdaniem Edelmana Gross „popełnił błąd, dając w podtytule książki: «Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie». Tam powinno być: «Bandytyzm w Polsce...». Bo tu nie chodzi o antysemityzm. Mordowanie Żydów to był czysty bandytyzm i ja bym tego antysemityzmem nie tłumaczył”[16].

Stanisław Michalkiewicz wyraził opinię, że książka jest medialnym przygotowaniem do wzmożenia roszczeń majątkowych za II wojnę światową pod adresem polskiego rządu ze strony niektórych organizacji żydowskich[17].

Maciej Pawlicki stwierdził, że podczas promocji książki w styczniu 2008 Gross odmówił udziału w debatach z prof. Markiem Chodakiewiczem oraz Piotrem Gontarczykiem, historykami specjalizującymi się w badaniach nad okresem 1944-47. W jego opinii Gross nie zechciał też wziąć udziału w programie „Warto rozmawiać”, którego Pawlicki jest reżyserem i producentem[18]. Piotr Gontarczyk zacytował wypowiedź autora książki, w której miał on stwierdzić, że ci, którzy nie zgadzają się ze Strachem, są antysemitami. Zdaniem Gontarczyka Gross „dyskutantów w mediach dobiera starannie, by nie narazić się na rzeczową krytykę”[19].

Latem 2006 w odpowiedzi na angielskie wydanie grupa prawicowych senatorów zażądała ścigania Grossa za „znieważenie Narodu Polskiego”. Prokurator Jerzy Engelking zapowiedział, że przyjrzy się sprawie i „ewentualnie skieruje akt oskarżenia”. Prokuratura Okręgowa w Krakowie wszczęła postępowanie sprawdzające[20] w związku z treścią książki Grossa na podstawie istniejącego od marca 2007 r. zapisu prawa, przewidującego karę do 3 lat więzienia za „publiczne pomawianie Narodu Polskiego o udział, organizowanie lub odpowiedzialność za zbrodnie komunistyczne lub nazistowskie.”[21] Gross stwierdził, że jeżeli otrzyma wezwanie do prokuratury to będzie to według niego „skandalem dla Polski” ale „oczywiście się stawi”[22]. W wywiadzie dla Ha-Arec Gross stwierdził, że jeżeli zostanie oskarżony, to w sądzie przedstawi świadków potwierdzających opisane przez niego wersje wydarzeń[23].

11 lutego, jak poinformowała rzeczniczka Prokuratury Okręgowej w Krakowie Bogusława Marcinkowska, po postępowaniu sprawdzającym Prokuratura Rejonowa dla Krakowa Krowodrzy wydała postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa w sprawie książki Jana Tomasza Grossa „Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści”, ponieważ w publikacji nie znaleziono wypowiedzi będących pomówieniem, znieważeniem narodu polskiego lub nawoływaniem do nienawiści na tle różnic narodowościowych[24].

Przypisy

edytuj
  1. Wydawnictwo: Znak, styczeń 2008, ISBN 978-83-240-0876-6
  2. „Sąd nieostateczny”, „Polityka” nr 2637, 19.01.2008, s. 12
  3. Źródło: Opis książki w księgarni internetowej
  4. Joanna Tokarska-Bakir: „Strach w Polsce”. Gazeta Wyborcza, 11 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-13].
  5. Marek Beylin: „Żydzi, Polacy, strach”. Gazeta Wyborcza, 11 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-13].
  6. Piotr Gontarczyk: Daleko od prawdy. Rzeczpospolita, dodatek Plus-Minus, 12 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-27].
  7. Konrad Piasecki: „Kurtyka: Gross to wampir historiografii” – wywiad z Januszem Kurtyką. RMF FM, 10 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-27].
  8. Piotr Gontarczyk: Daleko od prawdy. Rzeczpospolita, dodatek Plus-Minus, 12 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-27].
  9. Piotr Zychowicz: Chodakiewicz: Ludzi należy rozliczać indywidualnie. Rzeczpospolita, 11 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-28].
  10. PAP: Chodakiewicz: medialny „Strach” i niemedialna prawda. Onet.pl, 11 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-28].
  11. Maciej Kozłowski: „Fakty i uprzedzenia, czyli stracona szansa na dialog”. Znak, 164 (7458), 15-16 lipca 2006.
  12. Paweł Machcewicz: „Odcienie czerni”. Tygodnik Powszechny, 8 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-16].
  13. Stanisław Żak: „Strach w Polsce”. Gazeta Wyborcza, 11 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (5 marca 2016)].
  14. Bożena Szaynok, Agnieszka Kołodyńska: „Jak to widzi Gross”. Piast Institute, 8 lipca 2006. [dostęp 2008-01-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (10 stycznia 2008)].
  15. Bożena Szaynok, Aleksandra Klich: Gross – moralista, nie historyk. Gazeta Wyborcza, 25 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-27].
  16. „Powszechna rzecz zabijanie” – rozmowa z Markiem Edelmanem. Gazeta Wyborcza, 19 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (22 stycznia 2008)].
  17. Stanisław Michalkiewicz: Coraz więcej tupetu. 17 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-27].
  18. Maciej Pawlicki: Antysemityzm Grossa, czyli strach rozmawiać. 18 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (25 stycznia 2008)].
  19. Piotr Gontarczyk: Chodakiewicz kontra Gross: przypinanie łatek. Rzeczpospolita, 25 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-27].
  20. Źródło: Żydzi budzili w Polakach nienawiść? Jest śledztwo ws. "Strachu" – informacja na podstawie PAP
  21. Źródło: Prokurator przeczyta książkę Grossa – informacja z PAP
  22. Gross: Wpiszę sobie „wampira historiografii” w CV. Gazeta Wyborcza, 16 stycznia 2008. [dostęp 2008-01-16].
  23. Historian threatens to reveal Polish atrocities against Jews if tried for slander
  24. PAP, PH: Nie będzie śledztwa ws. „Strachu”. Onet.pl, 11 lutego 2008. (pol.).

Zobacz też

edytuj

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj