Stefan Tyszkiewicz
Stefan Eugeniusz Tyszkiewicz, właśc. Stefan Eugeniusz Maria Tyszkiewicz-Łohojski z Landwarowa, h. Leliwa (ur. 24 listopada 1894 w Warszawie, zm. 6 lutego 1976 w Londynie) – polski hrabia, inżynier i wynalazca. Uczestnik obu wojen światowych oraz wojny polsko-bolszewickiej. Członek Rady Narodowej RP w Londynie.
 Samochód Stetysz z konstruktorem Stefanem Tyszkiewiczem i mechanikami, ok. 1926 | |
| Pełne imię i nazwisko |
Stefan Eugeniusz Tyszkiewicz |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia | |
| Data i miejsce śmierci |
6 lutego 1976 |
| Zawód, zajęcie |
inżynier i wynalazca |
| Odznaczenia | |
         
| |
Dzieciństwo i młodość
edytujUrodził się jako drugie dziecko, z czworga Władysława i Krystyny Marii z ks. Lubomirskich[1]. Ukończył gimnazjum gen. Pawła Chrzanowskiego w Warszawie i szkołę samochodową w Mediolanie[2]. Już w dzieciństwie wykazywał zdolności techniczne. W wieku 14 lat (1906) uzyskał w Mediolanie zawodowe prawo jazdy. W 1911 opatentował dwa wynalazki dotyczące ogrzewania samochodów i aparatów latających. W 1913 rozpoczął studia na Uniwersytecie Oksfordzkim.
I wojna światowa
edytujW momencie wybuchu I wojny światowej przebywał na wakacjach w kraju. Zgłosił się jako ochotnik do rosyjskiego Czerwonego Krzyża. Został odznaczony Orderem Świętego Jerzego IV stopnia za uratowanie siedmiu ciężko rannych żołnierzy pod obstrzałem. W 1915 został zmobilizowany. Ukończył Szkołę Oficerską Korpusu Paziów w Sankt-Petersburgu i od końca 1916 pełnił funkcję adiutanta głównodowodzącego frontu kaukaskiego – wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa. 18 lipca 1917 w Jałcie ożenił się z Heleną, pasierbicą księcia Mikołaja, córką księżnej Anastazji i Jerzego Maksymilianowicza, szóstego księcia Leuchtenbergu[3], siostrzenicą królowej Włoch Heleny.
Po wybuchu rewolucji październikowej przebywał na Krymie. Ułatwił w tym czasie powrót do kraju wielu Polakom. Odpłynął z Krymu na pokładzie brytyjskiego okrętu wojennego.
Dwudziestolecie międzywojenne
edytujPo krótkim pobycie we Włoszech wrócił w 1919 roku do odrodzonej Polski. W latach 1919–1921 ochotniczo służył w Wojsku Polskim. Wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej jako ochotnik w oddziale kawalerii na Wileńszczyźnie. W 1921, jako przedstawiciel II Oddziału Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, uczestniczył w obradach Komisji Ligi Narodów wytyczającej granicę polsko-litewską.
W 18 stycznia 1921 w Warszawie przyszła na świat córka Heleny i Stefana – Natalia Tyszkiewicz[3]. Natalia zmarła w Genewie w 2003[4]. W latach 1921–1923 podjął studia na paryskiej uczelni École des Sciences Politiques. Równolegle kształcił się w dziedzinie konstrukcji samochodów jako wolny słuchacz na paryskich uczelniach technicznych.
W 1924 rozpoczął pracę nad konstrukcją samochodu własnego pomysłu. Założył w Boulogne pod Paryżem spółkę Automobiles Ralf Stetysz (skrót od Rolniczo Automobilowo-Lotnicza Fabryka Stefana Tyszkiewicza[5]). Samochód wykorzystywał amerykański silnik firmy Continental. Miał to być pojazd osobowy przystosowany do eksploatacji w ciężkich warunkach drogowych (pojazd powstał z myślą o propagowaniu motoryzacji w Polsce, gdzie infrastruktura drogowa w tym czasie była słabo rozwinięta), łatwy w obsłudze i naprawie. W 1925 powstał udany pojazd, produkowany w dwóch wersjach:
- model TA z silnikiem 6-cylindrowym o pojemności 2760 cm³ i mocy 42 KM (przy 2600 obr./min),
- model TC z silnikiem 4-cylindrowym o pojemności 1500 cm³ i 20 KM mocy (przy 2600 obr./min)[6].
Samochód zaprezentowano w 1926 i 1927 na Międzynarodowym Salonie Samochodowym w Paryżu, gdzie zyskał opinię dobrej klasy pojazdu „kolonialnego”. Odnosił również sukcesy w polskich imprezach sportowych i turystycznych, jak również brał udział w VIII Rajdzie Monte Carlo w 1929 gdzie zdobył nagrodzę za wygodę i przystosowanie do podróży.
W 1928 produkcja została przeniesiona do Warszawy, do fabryki „K. Rudzki i S-ka”. Nadwozia wytwarzała fabryka lotnicza Plage i Laśkiewicz w Lublinie[7]. Przenosząc produkcję do kraju, Tyszkiewicz musiał zaangażować cały majątek rodzinny jakim dysponował. Jego żona sprzedała w tym celu broszkę z 86-karatowym szmaragdem należącą wcześniej do carycy Katarzyny Wielkiej.
11 lutego 1929 fabrykę w Warszawie zniszczył pożar. Zniszczeniu uległo również 27 prawie ukończonych pojazdów oraz 6 gotowych. Zdołano uratować samochód uczestniczący później w Rajdzie Monte Carlo. Tyszkiewicz chciał podjąć na nowo produkcję w rodzinnym Landwarowie (woj. wileńskie), ale nie zdołał przekonać akcjonariuszy Towarzystwa Akcyjnego Rolniczo-Automobilowa Fabryka hr. Stefana Tyszkiewicza.
Łącznie powstało około 200 samochodów Ralf Stetysz. Po pożarze hrabia Tyszkiewicz brał udział we wprowadzaniu do Polski samochodów marki Mercedes i Fiat[7]. Działał również na rzecz rozwoju motoryzacji w Polsce. Był inicjatorem powstania ‘Ligi Drogowej’, a od 1933 jej prezesem. Publikował na temat motoryzacji w Polsce. 5 lipca 1939 został mu nadany Złoty Krzyż Zasługi[8].
II wojna światowa
edytujWe wrześniu 1939 znalazł się wraz z rodziną na terytorium Litwy kowieńskiej, gdzie zajmował się przerabianiem silników benzynowych na gazowe (wobec braku benzyny). Utrzymując dobre kontakty z poselstwem włoskim w Republice Litewskiej, ułatwiał wyjazdy Polakom.
Po aneksji Litwy przez ZSRR w czerwcu 1940 został aresztowany i przewieziony do Moskwy. Odrzucił ofertę współpracy z NKWD w zamian za wyjazd do Włoch.
Zwolniony z więzienia w październiku 1941 został szefem służby samochodowej w Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR (Armia gen. Andersa). W 1944 był oficerem łącznikowym II Korpusu Polskiego, jako Rotmistrz Ułanów Krechowieckich, m.in. oficer do zleceń dowódcy PSZ (Polskie Siły Zbrojne) na Bliskim Wschodzie[9], i przy oddziałach włoskich walczących po stronie aliantów. Organizował Polski Czerwony Krzyż we Włoszech. W maju 1944, w okresie bitwy o Monte Cassino, wynalazł i skonstruował urządzenie pozwalające wykrywać i niszczyć niemagnetyczne (drewniane) miny przeciwpiechotne.
Okres powojenny
edytujPo wojnie (w 1949) wydawał w Londynie wraz ze Stanisławem Mackiewiczem tygodnik „Lwów i Wilno” (numery 110-124)[10]. Następnie pracował w Turynie dla firmy Fiat, jednak niedługo potem zajął się głównie elektroniką. Uzyskał kilka patentów, m.in. na urządzenie Stenovox. Był to jeden z pierwszych systemów dyktowania i odtwarzania na odległość, wyposażony w zabezpieczenia kodowe i w wysokim stopniu zautomatyzowane. Udoskonaloną wersją urządzenia był Stetyphone. Za oba wynalazki Tyszkiewicz otrzymał grand prix na wystawie Expo w Brukseli w 1958 roku. Pracował również nad urządzeniami do automatycznego sterowania.
Tyszkiewicz konstruował też wózki inwalidzkie i do przewozu bagażu, które (dzięki zastosowaniu automatycznej zmiany długości podstaw tylnych kół) mogły poruszać się także po schodach (w tym ruchomych). Za wózki te uzyskał złote medale na wystawach wynalazków w Genewie (1972) i Nowym Jorku (1973). Opracowane przez Tyszkiewicza urządzenie służące do oszczędzania paliwa w silnikach o zapłonie iskrowym i wysokoprężnych (Stetair) został wyróżniony w 1974 na Salonie Samochodowym w Genewie. Zaprojektowany przez niego zszywacz wyróżniono w 1965 w Brukseli i w 1972 w Genewie.
Tyszkiewicz współpracował z międzynarodową organizacją ELDO, która zajmowała się konstruowaniem rakiet nośnych (połączona później z ESRO w Europejską Agencję Kosmiczną (ESA)).
Był członkiem trzeciej Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie.
Od 3 września 1944 należał do Zakonu Kawalerów Maltańskich[11] i trzykrotnie był wybierany członkiem jego Wielkiej Rady[12], Kawaler Honoru i Dewocji, a od 22 czerwca 1960 Baliw Krzyża Wielkiego Honoru i Dewocji[11]. Odznaczony Orderem Odrodzenia Polski i królewskim Orderem Domowym Czarnogórskim[2].
Zmarł 6 lutego 1976 roku w Londynie. Został pochowany na Cmentarzu Brompton w Londynie[13].
Przypisy
edytuj- ↑ Nie znaleziono:: "cz.I004966." [online], www.sejm-wielki.pl [dostęp 2017-11-15].
- ↑ a b Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania. Warszawa: 1939, s. 324. [dostęp 2021-08-11].
- ↑ a b Person Page – 6748. The Peerage, 2005-01-29. [dostęp 2012-04-14]. (ang.).
- ↑ tng getperson – Société Genevoise de Généalogie [online], www.gen-gen.ch [dostęp 2017-11-15] (fr.).
- ↑ RALF-Stetysz. portalwiedzy.onet.pl. [dostęp 2012-04-14]. (pol.).
- ↑ Aleksander Sowa: Legendy naszej motoryzacji. Sosnowiec: Wydawnictwo Internetowe E-bookowo, 2010, s. 14. ISBN 978-83-61184-80-5.
- ↑ a b Piotr Wojdyga. STETYSZ – samochód z zakładów Rudzkiego. „Rocznik Mińsko-Mazowiecki”. 18, s. 40–44, 2010.
- ↑ M.P. z 1939 r. nr 155, poz. 367 „za zasługi na polu pracy społecznej”.
- ↑ Dzienniki czynności Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza: 1939–1947 oprac. Jacek Piotrowski. – Wrocław: Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2004 (Acta Universitatis Wratislaviensis; 2687), ISBN 83-229-2566-2, Signatur der Staatsbibliothek zu Berlin: 3 A 128733-2 1a: 3 A 128733-2, s. 527.
- ↑ Lwów i Wilno / publ. by Stefan Tyszkiewicz. (1949) nr 113. e-Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego. [dostęp 2012-04-14].
- ↑ a b Stefan Kuczyński (red.): Zakon Maltański w Polsce. Warszawa: DiG, 2000, s. 237.
- ↑ Broż Adam, Nasza Gazeta, ZPKM: http://archiwum2000.tripod.com/526/malta.html.
- ↑ Liliana Narkowicz. Uchodźca i bezpaństwowiec. „Tygodnik Wileńszczyzny”. 51 (483), grudzień 2009. [dostęp 2012-04-14].
Bibliografia
edytuj- Stefan Tyszkiewicz. W: Bartłomiej Kaczorowski (red.): Wielkie biografie. 3, Odkrywcy, wynalazcy, uczeni. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 620–621. ISBN 978-83-01-15108-9.
- Liliana Narkowicz: Tyszkiewiczowie rodem z Landwarowa. Warszawa: Neriton, 2013. ISBN 978-83-7543-304-3.