Wikipedia

Sonet

Sonet – kunsztowna kompozycja poetyckiego utworu literackiego, złożona z 14 wersów[1] zgrupowanych w dwóch czterowierszach (tetrastychach)[2], rymowanych zwykle abba abba i dwóch trójwierszach (tercynach)[3]. Pierwsza zwrotka zwykle opisuje temat, druga odnosi go do podmiotu wiersza, a tercyny zawierają refleksję na jego temat.

Kopia pierwszego druku XVIII sonetu Williama Szekspira
Sonet Francego Prešerena wydrukowany w czasopiśmie Kranjska čbelica w oryginalnej słoweńskiej ortografii z I połowy XIX
Spiżowa tablica z sonetem Emmy Lazarus The New Colossus

Forma ta ukształtowana została we Włoszech w XIII – XIV wieku na podstawie wzorów z poezji ludowej. Twórcą sonetu jest poeta szkoły sycylijskiej[4] Iacopo (Giacomo) da Lentini[2]. Po nim sonet rozwijali Guido Cavalcanti[5], Guido Guinizelli, Dante Alighieri i Francesco Petrarca. W okresie renesansu sonety pisał Michał Anioł; wymieniał sonety z Vittorią Colonną[6][7].

W XV – XVI w. sonet upowszechnił się w całej Europie, stając się jedną z głównych form literackich odrodzenia, zwłaszcza w poezji francuskiej, np. Pierre’a Ronsarda i Joachima du Bellaya. W Hiszpanii sonety pisali m.in.: Juan Boscán Almogaver, Garcilaso de la Vega, w Portugalii: Francisco de Sá de Miranda i Luís de Camões, w Anglii – Thomas Wyatt[4], Henry Howard (Surrey)[4], Philip Sidney, Edmund Spenser, William Szekspir i Samuel Daniel.

W odmianie włoskiej sonetu dwie ostatnie zwrotki mają rymy podwójne (cdd cdc, cdc dcd itp.) tak ułożone, by nie można ich było zamienić na czterowiersz i dwuwiersz. W odmianie francuskiej, zapoczątkowanej w XVI wieku przez C. Marota[4], przy zachowaniu układu graficznego dwóch ostatnich zwrotek ich rymy układają się w czterowiersz i dwuwiersz (np. cdc dee). W odmianie angielskiej (sonet szekspirowski) wprowadzony został wizualny podział na trzy czterowierszowe zwrotki i jedną dwuwierszową oraz zmieniony został układ rymów w początkowych czterowierszach (abab cdcd efef gg)[1]. Angielski poeta romantyczny Percy Bysshe Shelley wprowadził sonet tercynowy (aba bcb cdc ded ee), stosując go w cyklu Oda do wiatru zachodniego[8]. Cykl ten przełożył na język polski[9] Jan Kasprowicz, który tercynowy model sonetu zastosował w swoim oryginalnym cyklu Cisza wieczorna[10]. Sonety są zazwyczaj układane wierszem o średniej długości, zwłaszcza jedenastozgłoskowcem (włoski endecasillabo) lub trzynastozgłoskowcem (francuski aleksandryn). W literaturze angielskiej i w innych literaturach północnoeuropejskich w roli tworzywa sonetu występuje przeważnie pentametr jambiczny.[1] Pierwsze sonety w poezji polskiej (Mikołaj Sęp Szarzyński) nawiązywały do wzorów francuskich, dopiero w XVII wieku ustaliła się ostatecznie włoska forma sonetu (Jan Andrzej Morsztyn). Włoski model sonetu stosował Sebastian Grabowiecki. Jednakże już u Jana Kochanowskiego można odnaleźć nawiązania do dwóch odmiennych form sonetu we Fraszkach, a mianowicie w utworach: Do Paniej (I, 97), Do Franciszka (II, 105), Do Stanisława Wapowskiego (III, 24)[4].

Powtórny rozkwit sonetu jako gatunku miał miejsce w romantyzmie (William Wordsworth, John Keats, Aleksandr Puszkin, Heinrich Heine, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Stefan Garczyński, France Prešeren). Bogatą twórczość sonetową przyniósł francuski parnasizm (Charles Baudelaire), w Polsce – Adam Asnyk, Maria Konopnicka, Felicjan Faleński. Formę tę ceniono także w okresie modernizmu i Młodej Polski (Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Leopold Staff). Kasprowicz pisał sonety składające się z oktawy i sekstyny (cykl Na jeziorach włoskich). W Stanach Zjednoczonych sonet kultywowali Henry Wadsworth Longfellow i Emma Lazarus, która napisała zapewne najbardziej znany sonet amerykański Nowy kolos[11]. W dwudziestym wieku sonety pisali między innymi Antun Gustav Matoš, Rainer Maria Rilke, Federico García Lorca, Vitězslav Nezval, Pablo Neruda, Milan Jesih i Aleš Debeljak. Jednym z najnowszych cykli sonetowych w literaturze polskiej są 44 sonety brynowskie Tadeusza Kijonki.

Najwięcej sonetów na świecie, według Księgi Rekordów Guinnessa, napisał polski poeta Jan Stanisław Skorupski[12]. Ponad dwa tysiące sonetów napisał włoski poeta tworzący w dialekcie rzymskim Giuseppe Gioachino Belli[13]. Piszący po czesku słowacki poeta Ján Kollár stworzył cykl Córa sławy, który w ostatniej redakcji składa się z 645 sonetów[14]. Wreszcie portugalski liryk António Diniz da Cruz e Silva stworzył ponad trzy setki sonetów[15]. Cztery księgi sonetów napisał czeski liryk Josef Svatopluk Machar. Natomiast amerykański poeta William Ellery Leonard już w XX wieku napisał cykl Two Lives, który obejmuje 250 sonetów.

Sonety często tworzą cykle. Specyficznym cyklem jest wieniec sonetów.

Linki zewnętrzne

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c sonnet, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2016-09-10] (ang.).
  2. ↑ a b Sonetto. Treccani, la cultura italiana. [dostęp 2016-09-10]. (wł.).
  3. ↑ Michail Leonovič Gasparov: Nástin dějin evropského verše. Praha: Dauphin, 2012, s. 193. ISBN 978-80-7272-248-8.
  4. ↑ a b c d e Sonet w Polsce od XVI do początków XIX wieku a przekłady z języka włoskiego. marszalek.com.pl. [dostęp 2017-02-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-28)]. (pol.).
  5. ↑ Cavalcanti, Guido. treccani.it. [dostęp 2017-05-11]. (wł.).
  6. ↑ Mrs. Henry Roscoe: Vittoria Colonna: Her Life and Poems. Archive.org, 1868. [dostęp 2017-08-02]. (ang.).
  7. ↑ Elissa Weaver: Vittoria Colonna. Sonnets for Michelangelo: A Bilingual Edition. Ed. and trans. Abigail Brundin (review). muse.jhu.edu, 2006. [dostęp 2017-08-02]. (ang.).
  8. ↑ Wiktor Jarosław Darasz: Mały przewodnik po wierszu polskim. Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 2003, s. 159–160. ISBN 83-900829-6-9.
  9. ↑ Percy Bysshe Shelley: Oda do wiatru zachodniego. W: Poeci angielscy. Jan Kasprowicz (tłum.). Warszawa: Księgarnia H. Antenberga, 1907. (pol.).
  10. ↑ Cisza wieczorna. W: Jan Kasprowicz: Krzak dzikiej róży. Lwów: Towarzystwo Wydawnicze, 1907. (pol.).
  11. ↑ Emma Lazarus: The New Colossus. poetryfoundation.org. [dostęp 2016-10-16]. (ang.).
  12. ↑ Jan Stanisław Skorupski - Guinness Buch der Rekorde [online], www.skorupski.com [dostęp 2017-11-26].
  13. ↑ Sonetti romaneschi. IntraText. [dostęp 2016-09-10]. (wł.).
  14. ↑ Ján Kollár: Slávy dcera. zlatyfond.sme.sk. [dostęp 2016-10-16]. (cz.).
  15. ↑ Obras de António Dinis da Cruz e Silva. alfarrabio.di.uminho.pt. [dostęp 2016-10-16]. (port.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonet&oldid=74837383”