Ruda (powiat wieluński)
Ruda – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie łódzkim, w powiecie wieluńskim, w gminie Wieluń. Położona w odległości 3 km od Wielunia, przy drodze wojewódzkiej nr 486 do Działoszyna oraz przy linii kolejowej Wieluń – Herby. Miejscowość leży w historycznej ziemi wieluńskiej.
| wieś | |
 Kościół św Wojciecha (widoczny również fragment drogi wojewódzkiej 486) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2011) |
1201 |
| Strefa numeracyjna |
43 |
| Kod pocztowy |
98-300[2] |
| Tablice rejestracyjne |
EWI |
| SIMC |
0718200 |
Położenie na mapie gminy Wieluń  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa łódzkiego  | |
Położenie na mapie powiatu wieluńskiego  | |
 51°12′00″N 18°36′47″E/51,200000 18,613056[1]
| |
Ruda uzyskała lokację miejską przed 1264 rokiem, zdegradowana około 1419 roku[3].
Pochodzenie nazwy
edytujNazwa Ruda pochodzi prawdopodobnie od bogatych darniowych złóż rudy żelaza, które wydobywano w średniowieczu metodą duklową na bagnistych łąkach wokół osady. Kuźnice żelazne funkcjonowały jeszcze w XVI w.
Historia
edytujOdkryto, że pierwsza osada ludzka na tym terenie istniała już w okresie neolitu (2500–1700 lat p.n.e.).
Obronny gród kasztelański, do tej pory nie zidentyfikowany, powstał prawdopodobnie już na przełomie X/XI w. Ruda, co najmniej od I połowy XII w. pełniła rolę stolicy regionu jako siedziba kasztelanii. O tej jednej z najstarszych polskich kasztelanii wspomina w swej kronice Gall Anonim pod datą 1106 r. w związku z pobytem w niej dworu książęcego i konsekracji kościoła; używa obecnie stosowaną nazwę „Ruda”[4]. Istnienie kasztelanii rudzkiej potwierdza istnienie bulla papieża Innocentego II z 1136 r., w której papież zatwierdził arcybiskupowi gnieźnieńskiemu dobra i dziesięciny m.in. z Rudy.
Kasztelania rudzka do 1138 należała do Wielkopolski. Kasztelania ta na początku okresu rozbicia dzielnicowego znalazła się w dzielnicy senioralnej obok takich grodów jak Gniezno, Kalisz, Łęczyca, Sieradz, czy Kraków. Władzę nad nią sprawowali kolejno: Władysław Wygnaniec, Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary i Kazimierz Sprawiedliwy. W wyniku toczących się walk o władzę w dzielnicach, w 1181 r. Mieszko odzyskał Wielkopolskę i przyłączył do niej kasztelanię rudzką. Dalszy przebieg rozbicia dzielnicowego to seria zmagań książąt wielkopolskich i śląskich o kasztelanię rudzką/wieluńską i kasztelania była związana na przemian to z Wielkopolską, to ze Śląskiem[5][4][6].
Swój średniowieczny rozwój zawdzięcza Ruda położeniu na szlaku morawsko-kujawskim łączącym Morawy z Pomorzem, Gdańskiem i Prusami oraz zapewniającym połączenie ze Śląskiem Opolskim i Małopolską. Już przed 1264 zostało tu lokowane miasto na prawie niemieckim, o czym świadczą wzmianki o wójcie Fryderyku z 1264 i 1266[7]. O miejskim charakterze Rudy wspomina także Kronika Wielkopolska oraz Jan Długosz. Ostatecznie próba rozwinięcia ośrodka miejskiego nie zakończyła się sukcesem. W czasach panowania króla Przemysła II wyodrębniona była jednostka administracyjna określana jako Ziemia rudzka.
Już pod koniec XIII w. Ruda utraciła jednak rolę ośrodka gospodarczego i politycznego na rzecz założonego na lepszym, bo suchszym terenie Wielunia. W latach 1419–1420 przeniesiono również do Wielunia siedzibę archidiakonatu i kolegium kanoników. Ruda stała się zwykłą wsią szlachecką.
Ok. roku 1420 Ruda wraz ziemią wieluńską zostały włączone do województwa sieradzkiego[5][8]. Ruda znajdowała się w starostwie wieluńskim w powiecie wieluńskim województwa sieradzkiego aż do rozbiorów[9].
W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa sieradzkiego.
Zabytki
edytuj
Jedynym świadectwem najstarszej historii Rudy jest kościół parafialny św. Wojciecha, według tradycji fundowany przez Piotra Dunina w 1142. Mimo licznych, późniejszych zmian przetrwało w nim sporo fragmentów romańskich. Jest to budowla orientowana, na rzucie prostokąta, jednonawowa, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium. W odsłoniętej spod tynku w 1910 ścianie, zbudowanej z ciosów wydobytych z kamieniołomu olewińskiego piaskowca żelazistego, widoczne dwa, obecnie zamurowane, romańskie okienka oraz portal ze śladami po stosowaniu świdra ogniowego. Nawa nakryta drewnianym stropem. W prezbiterium żebrowane sklepienia gotyckie. W przyległej do nawy kaplicy, zbudowanej w 1594 renesansowe okno z bogato zdobionym obramieniem. W ołtarzu głównym późnogotycki tryptyk. Bogato dekorowana chrzcielnica gotycka z XIV w. Na ścianie pd. odkryto po wojnie utrzymane w stylu malarstwa bizantyjskiego freski przedstawiające Drogę Krzyżową, a w kruchcie – scenę chrztu Mieszka I i jego drużyny.
Na pd. od kościoła znajduje się folwark wraz z założeniem parkowo-ogrodowym i pałacem z 1851, wzniesionym przez Emanuela Taczanowskiego h. Jastrzębiec. Wymieniony w dokumentach z 1561 folwark był w rękach Rudzkich, Rychłowskich i Masłowskich. W 1870 od Piotra Masłowskiego, sędziego wieluńskiego, wykupił te dobra Franciszek Taczanowski – szambelan i referendarz. W posiadaniu Taczanowskich folwark znajdował się do II wojny światowej. Pałac to budynek dwukondygnacyjny, zbudowany na planie wydłużonego prostokąta, z bocznymi ryzalitami i gankiem kolumnowym na osi fasady. Z budynków gospodarczych zachowała się oficyna z 1855, wozownia z magazynami, spichlerz, kuchnia letnia oraz oryginalna brama wjazdowa. W 1948, podczas kopania dołu na ziemniaki, na podwórzu majątku natrafiono na garnek gliniany wypełniony srebrnymi siekańcami o wadze 7 kg. Po wojnie majątek o obszarze 657 ha zagospodarował PGR.
Przyroda
edytujPałac otoczony jest resztkami założenia ogrodowego. Z dawnego drzewostanu przetrwały pomnikowe: dwa dęby szypułkowe (4,90 i 3,10 m) oraz cis. Skarb pochodził z XI w.
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 9 stycznia 2024, identyfikator PRNG: 117743
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1103 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 66–67.
- ↑ a b Rosin 1963 ↓.
- ↑ a b Ryszard Rosin, Rozwój polityczno-terytorialny Łęczyckiego, Sieradzkiego i Wieluńskiego do przełomu XIV i XV w., „Rocznik Łódzki”, 14 (17), 1970, s. 277–304.
- ↑ WIELUŃ I ZIEMIA WIELUŃSKA DO XV WIEKU [online], Konflikty.pl, 19 listopada 2006 [dostęp 2024-02-26].
- ↑ Zbyszko Górczak: Najstarsze lokacje miejskie w Wielkopolsce (do 1314 r.), Poznań 2002, s. 100.
- ↑ Marek Koter, Historyczno-geograficzne podstawy oraz proces kształtowania się regionu łódzkiego., [w:] T. Marszał (red.), Miasto – region – gospodarka w badaniach geograficznych. W stulecie urodzin Profesora Ludwika Straszewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 131–161.
- ↑ Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1998, s. 65.
Bibliografia
edytuj- Ryszard Rosin: Słownik historyczno-geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, hasło: „Ruda”. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963, s. 144-146.
- A. Ruszkowski, „Sieradz i okolice”, Sieradz 2000.
Linki zewnętrzne
edytuj- Ruda w „Słowniku historyczno-geograficznym ziemi wieluńskiej w średniowieczu”
- Ruda, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 885.