Rangpur (Gudźarat)

Rangpur – starożytna osada protomiejska należąca do cywilizacji doliny Indusu, obecnie stanowisko archeologiczne w zachodnich Indiach, w stanie Gudźarat. Położone na półwyspie Kathijawar, pomiędzy zatoką Kimbajską a zatoką Kaććh, na północny-zachód od innego starożytnego miasta – Lothalu, nad brzegiem rzeki Bhadar. Jest to stanowisko typowe dla kultury rangpurskiej, regionalnej formy dojrzałej kultury harappańskiej, która istniała w dzisiejszym Gudźaracie w II tysiącleciu p.n.e.

Położenie Rangpuru i innych ośrodków harappańskich

Kulturę rangpurską jako regionalny odłam kultury harappańskiej wydziela się na podstawie charakterystycznych cech ceramiki, spotykanych na stanowiskach archeologicznych dzisiejszego Gudźaratu, takich jak Dholawira czy Lothal.

Wykopaliska

Pierwsze wykopaliska na stanowisku w Rangpurze zostały przeprowadzone przez archeologów z Archeological Survey of India (ASI) w 1931 roku pod przewodnictwem M.S. Vatsa. Później badania prowadzili także Ghurye (1939), Dikshit (1947) i S. R. Rao (1953–56) , również w ramach projektów projektów prowadzonych przez ASI.

Chronologia

S.R. Rao sklasyfikował odkryte osady na trzy główne okresy rozwoju miasta z trzema podokresami w kulturze harappańskiej. Daty podane przez S.R. Rao to:

• Okres I – okres mikrolityczny , brak ceramiki z tego okresu: 3000 p.n.e.
• Okres II – okres harappański
  • Okres II A – właściwa kultura harappańska: 2000–1500 p.n.e.
  • Okres II B – kultura postharappańska: 1500–1100 p.n.e.
  • Okres II C – faza przejściowa (faza schyłkowa): 1100–1000 p.n.e.
• Okres III – okres lśniącej, czerwonej ceramiki: 1000–800 p.n.e.

Pierwsza osada istniejąca w tym miejscu w czasach okresu I nie wykazuje ciągłości ani cech wspólnych z kolejnymi (induskimi), a pomiędzy okresem I a II pojawia się pustka osadnicza, o której świadczy to, że znaleziska z epoki I są oddzielone prawie metrowej grubości warstwą osadów od znalezisk okresu II. Przypuszcza się, że ponowne zasiedlenie stanowiska około 2000 roku p.n.e. miało miejsce na skutek trzeciej z kolei powodzi w sąsiednim Lothalu, co mogło wymusić na części tamtejszych mieszkańców zmianę miejsca zamieszkania. Od tamtej pory stanowisko, aż do ostatecznego jego porzucenia około 800 r. p.n.e. należy do właściwej kultury harappańskiej, a później do jej schyłkowych odmian.

Okres I

Ślady pierwszej ludzkiej osady na stanowisku w Rangpurze są zlokalizowane na północno-zachodnim stoku wzgórza w pobliżu dawnego koryta rzeki Bhadar. Jedynymi artefaktami archeologicznymi z tej epoki kulturowej są mikrolity, między innymi groty włóczni, wiertła, skrobaki, drobne narzędzia trójkątne. Materiałem był krzemień, jaspis bądź agat. Brak jakiejkolwiek ceramiki z tego okresu. Tę należącą do późnej epoki kamienia kulturę oddziela od kultury harappańskiej (II) gruba na blisko metr warstwa osadów, świadcząca o tym, że stanowisko było na długi czas opuszczone.

Okres IIA

Kulturowo okres II nie ma nic wspólnego z poprzedzającym go okresem I. Z wykopalisk tego okresu wyjawia nam się obraz miasta typowego dla rozwiniętej (właściwej) kultury harappańskiej. Domy mieszkalne budowano z cegły wypalanej, a wznoszono je, podobnie jak w innych miastach (np. Lothal, Dholawira, Mohendżo Daro), na uprzednio wybudowanych platformach z cegły mułowej. Miało to na celu podniesienie poziomu terenu i ochronę miasta przed powodzią. Domy wyposażone były w łazienki, z których woda odprowadzana była murowanymi, ceglanymi kanałami, tworzącymi spójny system na terenie miasta. Licznie występuje ceramika w odmianach czerwonej, płowej i szarej. Naczynia są grube i wytrzymałe, pokryte angobą czerwoną bądź płową. Malowano głównie czernią na czerwieni, bądź czekoladowym brązem na barwie płowej. Pojawiają się piktogramy pisma induskiego. Występuje biżuteria ze steatytu, agatu, złota, karneolu i fajansu. W Rangpurze produkowano prawdopodobnie tylko ceramikę i cegły, a reszta przedmiotów była importowana. Czas prosperity miasta zakończył się wraz z katastrofalną powodzią około roku 1500 p.n.e.

Okres IIB

Okres ten charakteryzuje się znacznym spadkiem poziomu życia i zubożeniem jego mieszkańców, na co wskazują nam rodzaj osadów oraz znalezione artefakty archeologiczne. Jest ich znacznie mniej niż z epoki poprzedniej. Z tego okresu pochodzą liczne fragmenty ceramiki czerwonej, bardzo rzadko występuje za to ceramika płowa, znana z okresu IIA. Jakoś wykonania ceramiki tego okresu jest wyraźnie gorsza, a malowanie mniej staranne i dokładne. Malowano głównie kolorem czarnym na czerwonym, bądź czekoladowym na płowym, z rzadka używając różu. Ceramika mikowa jest bardzo rzadka. Głównym motywem zwierzęcym jest paw. Warstwa angoby była cienka, niedbale nałożona i nie zawsze pokrywała całość naczynia.. Zabudowania miejskie z tego okresu nie zachowały się, prawdopodobnie były znacznie gorszej jakości niż te z okresu IIA i z uległy zniszczeniu.

Okres IIC

W tym okresie rozwoju osady widać wyraźne ożywienie gospodarczo-kulturowe względem poprzedniego okresu. Pojawiają się nowe formy i rodzaje ceramiki, a charakterystycznym elementem jest stosowanie grubej warstwy czerwonej angoby, która po wypaleniu daje połyskujący efekt. Większa część ceramiki jest wykonana dużo staranniej niż analogiczna z okresu IIB. Malowanie z tego okresu jest prostsze, dominują wzory linearne, a najpopularniejszymi motywami zwierzęcymi są biegnąca antylopa oraz głowa byka. Wyraźnie dostrzegalne są liczne piktogramy należące do nieodczytanego dotąd pisma induskiego. Znaleziono również biżuterię z agatu i terakoty. Zabudowania były wzniesione ze słabej jakości cegły mułowej i nie zachowały się.

Okres III

Okres trzeci kontynuuje tendencje rozpoczęte w okresie IIC. W tym okresie wyraźnie dominuje czerwona ceramika pokryta błyszczącą, czerwoną angobą, naczynia są jednak nieco mniejsze niż w poprzednich okresach. Malowano głównie czernią na czerwieni, a wzory geometryczne i linearne są znacznie popularniejsze niż motywy roślinne czy zwierzęce, przy czym najczęściej dekorowano górną połowę naczynia. Często spotykane są piktogramy należące do pisma induskiego. W znacznych ilościach występuje ceramika czarno-czerwona, bardzo rzadko spotykana jest za to ceramika steatytowa i fajansowa. Popularne były bransolety z muszli, koraliki z karneolu i terakoty. Znaleziono ponadto terakotowe figurki z przedstawieniami konia, byka, psa oraz świni. Zabudowania z tego okresu zachowały się w szczątkowej formie, budynki wznoszono z cegły mułowej na ubitej glinie. Nie zachowały się żadne ślady brukowanych ulic czy kanałów odprowadzających wodę znanych z okresu IIA. Nowe formy i motywy pojawiające się w okresie IIC i III są efektem rozwoju lokalnej kultury harappańskiej, jednak niektóre z nich mogły zostać zaczerpnięte z zewnątrz.

Architektura

Dobrze zachowane ruiny zabudowań z okresu IIA (2000–1500 p.n.e.) dają nam obraz miasta zbudowanego według planu, o regularnej siatce ulic, z domami na planie prostokąta. Układ ulic i zabudowań podobny jest do innych miast dojrzałej kultury harappańskiej jak Lothal, Dholawira czy Mohendżo Daro. Domy wyposażone były w paleniska, pomieszczenia magazynowe i łazienki z murowanymi wannami, Jedynymi rzemiosłami, jakimi z pewnością zajmowali się mieszkańcy miasta, było wytwarzanie ceramiki oraz cegieł. Nie znaleziono pozostałości innych warsztatów, a inne towary, w tym przedmioty wykonane z metali były importowane. Zabudowania z czasów IIB, IIC nie zachowały się ze względu na znacznie niższą ich jakość wynikającą z drastycznego zubożenia i obniżenia poziomu życia mieszkańców z powodu katastrofalnej powodzi, która miała miejsce około 1500 roku p.n.e. Nieliczne pozostałości z okresu III ujawniają budynki wznoszone z cegły mułowej na fundamentach z ubitej gliny.

Badania wykazały, że drewno akacjowe wykorzystywano w Rangpurze zarówno do budowy, jak i produkcji narzędzi i mebli

Znaleziska

Stanowisko w Rangpurze obfituje we wszelkiego rodzaju ceramikę użytkową, w tym malowaną na czarno i czerwono, między innymi naczynia, wazy, czy dzbany z wysoką szyjką. Znaleziono również dowody obróbki muszli Artefakty archeologiczne znalezione na stanowisku różnią się od siebie w zależności od okresu, z którego pochodzą.

Rolnictwo

W Rangpurze znaleziono dużą ilość szczątków roślin. Znaleziono między innymi rosplenicę perłową, ryż (okres IIA) i proso (okres III). Znaleziono także dowody na to, że mieszkańcy osady spożywali mleko i twaróg pochodzące od udomowionych zwierząt.

Zobacz też

• Lothal
• Dholawira
• Bhagatrav