Pasym
Pasym (do 1945 niem. Passenheim[2]) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie szczycieńskim, położone na Pojezierzu Olsztyńskim. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Pasym. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. olsztyńskiego.
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Kościół ewangelicko-augsburski w Pasymiu z lotu ptaka | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Data założenia |
1386 | ||||
| Prawa miejskie |
1386–1946, 1997 | ||||
| Burmistrz |
Marcin Nowociński | ||||
| Powierzchnia |
15,18[1] km² | ||||
| Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna |
(+48) 89 | ||||
| Kod pocztowy |
12-130 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
NSZ | ||||
Położenie na mapie gminy Pasym  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu szczycieńskiego  | |||||
 53°39′04″N 20°47′31″E/53,651111 20,791944
| |||||
| TERC (TERYT) |
2817044 | ||||
| SIMC |
0485813 | ||||
Urząd miejski Rynek 812-130 Pasym | |||||
| Strona internetowa | |||||
Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. Pasym liczył 2390 mieszkańców[1].
Prawa miejskie 1386–1946 i ponownie od 1997 roku. Pasym leży w zachodniej części Mazur[3], na obszarze dawnej Galindii[4]. Miasto położone jest pomiędzy trzema jeziorami: Kalwą (569 ha), Leleskim (482,2 ha) i Gromem (241 ha).
Nazwa miejscowości
edytujPierwotnie istniała tu wieś kościelna biskupów warmińskich Heinrichswalde (Henrykowo). Miasto w 1386 r. lokowane na miejscu wsi na prawie chełmińskim przez wielkiego mistrza Konrada Zöllnera, wraz z nadaniem praw miejskich miejscowość otrzymała nową nazwę od nazwiska komtura elbląskiego Zygfryda Walpota von Bassenheima. Forma ta ewoluowała potem do postaci Passenheim. Wraz z późniejszym osadnictwem mazurskim w Prusach Książęcych, wytworzyło się także jej polskie przyswojenie – Pasym. Nazwa ta została oficjalnie przyjęta po włączeniu miejscowości do Polski w 1945 r.
Historia
edytuj
Pierwotnie ziemie te zamieszkiwał pruski szczep Galindów, który w latach 800–1300 posiadał tu liczne osady i grody, a jeden z nich – znany jako Okrągła Góra – zlokalizowany był na półwyspie Gajka wrzynającym się w wody jeziora Kalwa. W latach 992–1223 tereny te były areną działań wojennych pomiędzy wojskami polskimi a Prusami. W 1225 ziemie Prus zaczęli najeżdżać Krzyżacy i udało im się je podbić w 1283.
Miasto założone przez Krzyżaków w 1386 r. otrzymało nazwę od założyciela – komtura elbląskiego, Zygfryda von Passenheima. W czasie wojny trzynastoletniej opowiedziało się za Polską, jednakże po pokoju toruńskim wróciło pod panowanie Zakonu. Zamek został wzniesiony po wojnie trzynastoletniej, później nazywany był Schervitzen Hof. Budowla ta została zniszczona w połowie XVII w., a ostatecznie rozebrana w XIX w. Na miejscu dawnego zamku wzniesiono kościół katolicki.
W 1461 mieszkańcy Pasymia przystąpili do Związku Pruskiego i prowadzili działania przeciwko Zakonowi – w 1459 wycięto oddział krzyżacki zwabiony obietnicą poddania im miasta, w 1462 zajęto krzyżackie Jeziorany, Barczewo i Zalewo. Na początku XVI wieku, gdy Albrecht Hohenzollern odmówił złożenia hołdu królowi polskiemu, doszło do kolejnej wojny, w wyniku której Pasym trafił w ręce polskie na 5 lat.
W latach 1547–1549 proboszczem był ksiądz Andrzej Samuel, doktor teologii, pisarz religijny. W Pasymiu młode lata spędził Krzysztof Hartknoch (1644–1687) – historyk Polski i Prus, profesor Gimnazjum Toruńskiego. W 1657 r. miasto zostało zniszczone w czasie najazdu tatarskiego. Od XVIII wieku miasto traciło na znaczeniu na rzecz rozwijającego się niedaleko Szczytna. W lutym 1807 r. przez kilka dni stacjonował tu Napoleon wraz z 60-tysięczną armią. Kwatera Napoleona mieściła się na plebanii. W 1868 roku ucierpiało na skutek dużego pożaru, podobnie jak i wcześniej w 1750 r.
W 1883 r. o 3 km od Pasymia wytyczono linię kolejową (podobno linię wybudowano z dala od miasta na skutek protestów miejscowych kupców, którzy obawiali się, że „żelazny potwór” przywiezie do miasta konkurencję[5]), w 1898 r. wybudowano gazownię, w 1904 r. rzeźnię, a w 1911 r. wodociągi. Na początku XX w. Pasym zaczął rozwijać się jako ośrodek turystyczny.
W 1935 r. odwiedził Pasym Melchior Wańkowicz, zbierając materiał do książki Na tropach Smętka. Stąd pochodził królewiecki duchowny polski ks. Wawrzyniec Rast, do szkoły uczęszczał jeden z jego następców, Jerzy Olech.
Przed 1945 r. Pasym znany był jako ośrodek sportów wodnych i zimowych oraz jako miejscowość turystyczna. Nad jeziorem Kalwa wzniesiono wtedy kompleks turystyczny (obecnie jako Rudziska Pasymskie), z pensjonatem (1927), małą skocznią narciarską z wyciągiem krzesełkowym, przystanią wodną i licznymi kawiarniami.
22 stycznia 1945 r. Pasym zajęły oddziały 1 Frontu Białoruskiego. Wkrótce wysiedleniu do Niemiec uległa większość pozostałej w mieście ludności, a wiosną 1946 r. w wyniku zniszczeń wojennych Pasym utracił prawa miejskie. Dopiero w 1997 r. miejscowość ponownie uzyskała status miasta. W Rudziskach Pasymskich po 1945 r. funkcjonował założony przez Karola Małłka Mazurski Uniwersytet Ludowy.
II wojna światowa nie oszczędziła Pasymia. 30% zabudowy legło w gruzach. Najstarsze miasto na Mazurach zostało wyludnione (część mieszkańców wywieziono, część wyjechała dobrowolnie). Powoli jednak w Pasymiu zaczęło przybywać mieszkańców. Wracała z przymusowej ewakuacji ludność rodzima, przybyli osadnicy z Mazowsza i Kurpiowszczyzny, przesiedleńcy z Wileńszczyzny i Kresów Wschodnich. W latach 1945–1949 zostały uruchomione zakłady przemysłowe: młyn, tartak, wodociągi, mleczarnia, cegielnia, przetwórnia owoców i warzyw, zespół rybacki. Rozwijał się handel, rzemiosło, usługi i oświata. 15 maja 1945 roku do Pasymia przybył powołany na Burmistrza Miasta mgr Edmund Staniszewski i został zorganizowany Zarząd Miasta.
Demografia
edytuj- Piramida wieku mieszkańców Pasymia w 2014 roku[6].
Zabytki
edytuj
- Dawny zamek, który został wzniesiony po wojnie trzynastoletniej, później nazywany Schervitzen Hof, zniszczony w połowie XVII w., a ostatecznie rozebrany w XIX w. Na miejscu dawnego zamku wzniesiono kościół katolicki.
- Późnogotycki kościół z końca XV wieku (pierwotnie drewniany, usytuowany w południowo-zachodnim narożniku murów obronnych, od 1525 ewangelicki, ewangelicko-augsburski odbudowany w latach 1765–1775 po pożarze), wieża z barokowym hełmem, pokrytym gontem (1770). Ołtarz główny manierystyczny z 1673 r. W kondygnacji głównej płaskorzeźba Trójcy Świętej flankowana figurami Czterech Ewangelistów. Poniżej scena Ostatniej Wieczerzy. Po obu stronach ołtarza duże figury Mojżesza i Aarona. Z tyłu trzy płyty nagrobne z XVII w. Organy z XVIII w., prawdopodobnie powstały w warsztacie Jana Josuego Mosengela w Królewcu. Ambona barokowa z XVII w. Naprzeciw ambony krucyfiks z XV w. W nawie środkowej świecznik w kształcie głowy jelenia z 1608 r.
- Neogotycki kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa (katolicki) z 1876 r., wybudowany w miejscu dawnego zamku. Wnętrze świątyni o charakterze neogotyckim, z ołtarzem, dwoma ołtarzami bocznymi, prospektem organowym, baptysterium z chrzcielnicą, ławkami oraz witrażami. W lewym, bocznym ołtarzu znajduje się dekoracyjna płaskorzeźba z wicią roślinną, układająca się w Drzewo Życia. Motyw ten powtórzony jest na krzyżu w ołtarzu głównym. Strop wzmocniony belkami imitujący otwartą więźbę dachową.
- Plebania z początku XX w.
- Ratusz z XIX wieku (wybudowany w latach 1854–1855 w miejscu starszego, średniowiecznego, spalonego w 1583 r.), założony na planie kwadratu i nawiązujący do stylu klasycystycznego. Obecnie ratusz znajduje się na dużym placu – dawniej były tu ciasne uliczki z gęstą zabudową.
- Pozostałości murów miejskich z XIV wieku.
- Stara zabudowa z końca XVIII i początków XIX w., budynki przy ul. Dworcowej (domy nr 2, 6, 9, 11, 13).
- Zabudowa ul. Dworcowej z pierwszej połowy XX w.: obecna Miejska Biblioteka Publiczna, zespół sądowy (dawny sąd) – obecnie Dom Dziecka, dawna szkoła katolicka (ul. Dworcowa 25).
- Zabudowa przy ul. Reja, m.in. budynek poczty.
- Budynek dawnej szkoły ewangelickiej (ul. Ogrodowa) z początku XX w. – obecnie szkoła podstawowa.
- Zespół młyński: młynarzówka z 1903 r., młyn ze spichlerzem – rozbudowany w 1921 r.
- Wieża ciśnień z 1911 r. (w parku miejskim).
- Dawna łaźnia miejska, przy wieży ciśnień, obecnie punkt uzdatniania wody.
- cmentarz ewangelicki z XVII w., usytuowany przy drodze do Dźwierzut, z zabytkowymi nagrobkami oraz kaplicą.
- Cmentarz ewangelicki przy szosie do dworca kolejowego.
- Cmentarz katolicki usytuowany za miastem, nad jeziorem.
Wspólnoty wyznaniowe
edytujNa terenie miasta działalność religijną prowadzą:
- Kościół rzymskokatolicki (dekanat Pasym):
- Kościół Ewangelicko-Augsburski:
- parafia w Pasymiu, ul. Jedności Słowiańskiej 3
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Pasym (Sala Królestwa ul. Polna 44)[7][8].
Transport
edytuj
Przez miasto przebiega droga krajowa nr 53 Olsztyn – Ostrołęka, a w odległości 3 km linia kolejowa Olsztyn – Szczytno ze stacją Pasym.
Współpraca międzynarodowa
edytujMiasta i gminy partnerskie: 
Bassenheim[9], gmina Sużany (lit. Sužionių seniūnija)[10]. W listopadzie 2013 Pasym został przyjęty do Międzynarodowego Stowarzyszenia Cittàslow[11].
Kultura
edytujW Pasymiu i okolicach rozgrywa się akcja powieści Pietrek z Puszczy Piskiej autorstwa Igora Sikiryckiego.
Pasym posłużył za plenery dwóch polskich filmów: Południk zero z 1970 i Cudownie ocalony z 2004 roku.
Ludzie związani z Pasymiem
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. Nr 142, poz. 262).
- ↑ Marian Biskup. Rozwój sieci miast pruskich do drugiej połowy XVII w. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”. 28 (3), s. 409, 1980. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. ISSN 0023-5881. Cytat: W strefie zachodniej Mazur nastąpiła więc lokacja […] Pasymia (1386 r.) […]. (pol.).
- ↑ Iwona Liżewska. Kościół ewangelicko-augsburski w Pasymiu. „Rocznik Mazurski”. 1, s. 56, 1996. Szczytno: Starostwo Powiatowe w Szczytnie. ISSN 1426-5273. [dostęp 2022-09-19]. [zarchiwizowane z adresu 2022-09-19]. Cytat: Pasym (Passenheim, Bassenheim) – miasto lokowane w dawnej ziemi Galindów […]. (pol.).
- ↑ Piotr Skurzyński „Warmia, Mazury, Suwalszczyzna” Wyd. Sport i Turystyka – Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8, s. 306.
- ↑ Pasym w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Andrzej Kopiczko: Panorama wyznaniowa województwa olsztyńskiego po II wojnie światowej. s. 63–64.
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-19].
- ↑ Niemiecko-polskie partnerstwa na szczeblu komunalnym. [w:] Strona Ambasady Niemiec w Warszawie. warschau.diplo.de [on-line]. 11 2007. s. 7. [dostęp 2014-03-15]. (pol.).
- ↑ Program Wyborczy Samorządu Rejonu Wileńskiego. [w:] Strona Akcji Wyborczej Polaków na Litwie. awpl.lt > Wybory > Wybory 2011 [on-line]. Akcja Wyborcza Polaków na Litwie, 2011. [dostęp 2014-03-15].
- ↑ Górowo Iławeckie, Nidzica, Pasym, i Kalety – są już na szlaku ślimaka.
Bibliografia
edytuj- Iwona Liżewska, Wiktor Knercer: Przewodnik po historii i zabytkach Ziemi Szczycieńskiej. Olsztyn: Agencja Wydawnicza „Remix” s.c., 1998, s. 171. ISBN 83-87031-13-5.
- Czesław Momatiuk. Nad jeziorem Kalwa. „Poznaj Świat. Magazyn Geograficzny”. Rok XIII (nr 12 (157)), s. 29–31, 12 1965. Komitet przy ZG PTG. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. ISSN 0032-6143.
Linki zewnętrzne
edytuj- Pasym, Pasyń al. Pasymek, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 889.