Organy w uniwersyteckiej kolegiacie św. Anny w Krakowie

Organy w uniwersyteckiej kolegiacie św. Anny w Krakowie – instrument z pierwszej połowy XVIII wieku o mechanicznej trakturze gry i mechanicznej trakturze rejestrów. Posiada dwa manuały oraz pedał, liczy 26 głosów.

Historia

XVIII wiek

Tabliczka umieszczona za plecami organisty, zawierająca grawer Szymona Sadkowskiego, jak również pochodzącą z XIX wieku notkę Błażeja Głowackiego

Obecne organy pochodzą z trzeciego, barokowego, kościoła, który został wybudowany w latach 1689–1703 w miejscu dawnej, gotyckiej wersji świątyni. Ich budowniczym był Szymon Sadkowski, co potwierdza odkryty w XX wieku łaciński napis na jednej z wiatrownic^[1], o treści: Anno Domini 1724 Szymon Sadkowski hoc opus fecie m[anu] p[rioprio] p[innit]^[2] („Roku Pańskiego 1724 Szymon Sadkowski ten napis własnoręcznie wyrył”). Jednakże, nie rozwiewa on w pełni wątpliwości co do dokładnej daty powstania instrumentu, gdyż w opracowaniach historycznych można spotkać również przedział 1723–1728. Z tego powodu najbezpieczniej jest założyć, że organy te pochodzą z drugiej dekady XVIII wieku^[1].

Instrument został ufundowany przez ówczesnego prepozyta Kolegiaty św. Anny w Krakowie, ks. Grzegorza Ochabowicza^[3]. Koszt organów wyniósł 5000 złotych, lecz przypuszcza się, że ta stosunkowo wysoka suma zawiera w sobie zarówno wynagrodzenie dla organmistrza jak i dla twórcy wykonanego w 1728 roku wystroju plastycznego, którym był najprawdopodobniej działający w Małopolsce rzeźbiarz Antoni Frączkiewicz^[1]. Ze względu na osobę fundatora, na szczycie jednej z szaf organowych umieszczony jest herb rodu Szeliga, należący do Ochabowicza wraz z jego monogramem. Analogicznie, na drugiej szafie organowej znajduje się herb i monogram Uniwersytetu Jagiellońskiego^[2].

Początkowo organy składały się z trzech zasadniczych sekcji^[1]:

sekcja manuału – jej piszczałki znajdowały się w jednej z dwóch bliźniaczych szaf organowych,
sekcja pedału – jej piszczałki znajdowały się w drugiej z wspomnianych dwóch bliźniaczych szaf organowych,
sekcja pozytywu przedniego(inne języki) – była ona odrębna od wymienionych powyżej, a jej piszczałki znajdowały się na balustradzie chóru muzycznego.

Najstarsze zachowane dokumenty poruszające kwestię organów pochodzą z 1795, kiedy to powstał opis wykonany przez jedną z działających w tym czasie komisji inwentarzowych^[4]^[a]. Na jego podstawie można wywnioskować, że instrument składał się wówczas z:

10 głosów w manuale: Prycypał 8’; Flet major 8’, Sulicinal 8’; Spilflet 4’ lub 8’; Octawa 4’; Octawa druga 4’; Kwinta 2 ${\frac {2}{3}}$ ; Super Octawa 2’; Sexattara 3×; Mixtura 3×; Cymbał 4–3×;
6 głosów w pozytywie: Flet major 8’; Sulicinal 8’; Proncipal 4’; Flet minor 4’; Octawa 2’; Spilflet 2’;
7 głosów w pedale: Subbas 16’; Pryncypał 8’; Sulicibas 8’; Quinta 2 ${\frac {2}{3}}$ ; Super Octawa 4’; Mixtura 3×’; Cymbał 5–4×^[5]^[6].

Ponadto, warto zaznaczyć, że instrument pierwotnie nie miał głosów językowych. Podobnie, nie posiadał on również połączeń, co było rzadkim zjawiskiem w tamtych czasach^[5].

XIX wiek

W latach 1804–1816 z inspiracji Błażeja Głowackiego instrument przeszedł przebudowę, polegającą głównie na dodaniu piszczałek w każdym z głosów, z kolei w 1831 roku wymienione zostały wiatrownice. Po śmierci Głowackiego, od 1837 roku remont organów kontynuował Ignacy Woyciechowski na mocy umowy z Senatem Uniwersytetu Jagiellońskiego^[7]. Jego efektem była wymiana dwóch głosów oraz dorobienie nowej klawiatury do pozytywu^[1]. Pod koniec XIX wieku organy ponownie zostały poddane remontowi, tym razem prowadzonemu przez Antoniego Sapalskiego. Zbudował on nowe miechy, przyrząd do kalikowania, nowe kanały, klawiatury manuałów i pedału, nową trakturę gry i rejestrów, jak również przeprowadził uszczelnianie wiatrownic^[8]. Ponadto, organy zostały przesunięte w głąb chóru muzycznego, a dotychczas osobno stojące szafy organowe połączono w jedną całość poprzez przeniesienie sekcji piszczałek pozytywu ponad stół organowy, umieszczony niejako we wnęce instrumentu. W opinii rzeczoznawców, zmiany wykonane przez Sapalskiego wskazują jednoznacznie na próbę „romantyzacji” instrumentu, pomimo faktu, iż pierwotnie był to instrument barokowy^[1]^[8]. Mimo to, jak zaznacza Robert Tyrała, pozostawiono znaczną część oryginalnych głosów, które tworzyły podstawę dźwiękową instrumentu (pryncypały)^[9]. Niedługo po tych przeróbkach, jeszcze w XIX wieku, miechy zaopatrujące organy w powietrze zostały podłączone do napędu elektrycznego^[10]. Ponadto, podczas jednego z dziewiętnastowiecznych remontów doszło do zmiany klawiatury na tzw. francuską, to znaczy zawierającą 54 klawisze. W wyniku tego krótka oktawa w obu manuałach i pedale została zastąpiona regularną. Z zapisków parafialnych wynika, że mógł tego dokonać już Głowacki, jednakże jest możliwe, iż doszło do tego dopiero na początku XX wieku^[10].

XX wiek

Tabliczka informująca o renowacji organów dokonanej przez Roberta Polcyna

Po zakończeniu II wojny światowej, instrument został uznany za niezdolny do użytku, jednakże świadomość jego historycznej wartości zaowocowała w przeprowadzeniu w latach 1958–1963 gruntownego remontu organów, który przeprowadził Robert Polcyn z Poznania. Pomimo pomysłu wyposażenia odrestaurowanego instrumentu w trakturę elektryczną, ostatecznie (dzięki staraniom ks. Kazimierza Sudera) pozostano przy oryginalnej trakturze mechanicznej^[1]^[11].

Dyspozycja organów przed 1958^[1]:

Manuał I: Viola 8’, Viola 4’, Pryncypał 8’, Flet major 8’, Gemshorn 8’, Oktawa 4’, Flet 4’, Kwinta 2 ${\frac {1}{2}}$ , Superoktawa 2’, Mixtura 2-3 rzędowa 1 ${\frac {1}{3}}$ , Gamba 4’;
Manuał II: Flauto amabilis 8’, Pryncypał 4’, Flet 4’, Vox coelestis 8’, Salicet 8’;
Pedał: Violonbas 16’, Subbas 16’, Pryncypał 8’, Kwintadena 8’, Flet 4’, Quinta 5 ${\frac {1}{3}}$ ;

Choć traktura i niektóre elementy konstrukcji określone zostały jako „dalekie od ideału”, to jednak ogólna ocena próby przywrócenia organom ich oryginalnego brzmienia wypadła zadowalająco^[1]. Główne zastrzeżenia budziło użycie nazw nie znanych w polskim budownictwie organowym doby późnego baroku; zakwestionowany został również pomysł poszerzenia instrumentu o głosy językowe, jako że nie istniały one w oryginalnych organach^[1].

Prospekt organów, ujęcie boczne z chóru muzycznego

Dyspozycja organów po pracach Roberta Polcyna^[1]:

Manuał I: Kwintadena 16’, Pryncypał 8’, Flet major 8’, Gemshorn 8’, Oktawa 4’, Flet minor 4’, Kwinta 2 ${\frac {2}{3}}$ , Superoktawa 2’, Mixtura 4-5 rzędowa;
Manuał II: Flet kryty 8’, Pryncypał 4’, Flet 4’, Schwiegel 2’, Superkwinta 1 ${\frac {1}{3}}$ , Sifflet 1’, Mixtura 2-3 rzędowa, Cymbał 3 rzędowy;
Pedał: Pryncypał 16’, Subbas 16’, Oktawbas 8’, Kwintadena 8’, Flet 4’, Flet polny 2’, Mixtura basowa 4 rzędowa;

W latach 70. i 80. przeprowadzane były drobne prace techniczne. Większym przedsięwzięciem były badania przeprowadzone w 1997 roku, kiedy to ze środków Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa dokonano zdjęcia z szafy organowej ośmiu warstw malowania, pod którymi ukazała się oryginalna, zielona farba. W celu utrzymania historycznej stylistyki, cały instrument otrzymał zieloną marmoryzację, z elementami złotych i srebrnych dekoracji^[12]. W efekcie, prospekt prezentuje się jako późnobarokowy, architektoniczny, piętnastoosiowy, dwusekcyjny, z pozytywem wbudowanym wtórnie, centralnie pomiędzy szafy organowe^[1]. Zachowane zostały autentyczne herby, które wieńczą obie szafy organowe – herb lewy należy do Uniwersytetu Jagiellońskiego, zaś prawy, herb Szeliga, pochodzi od zleceniodawcy budowy pierwszych organów, Grzegorza Ochabowicza^[1].

W latach 90. XX wieku Lech Skoczylas, krakowski organmistrz, dokonał czyszczenia i strojenia organów, w wolne miejsce w wiatrownicy II manuału dostawił głos Tercja 1 ${\frac {3}{5}}$ , jak również zamontował nowy miech i cichobieżną dmuchawę na chórze^[13]. W listopadzie 2000 roku Fryderyk i Łukasz Kmiecikowie zamontowali połączenie II/P, oraz usprawnili istniejące połączenia, poprzez uniezależnienie połączenia I/P od II/I^[13]. W 2002 roku Łukasz Kmiecik zamontował wiatrownicę mechaniczną zamiast dotychczasowej pneumatycznej, będącej „dostawką” z lat 60. XX wieku^[1].

W efekcie prac konserwatorskich i renowacyjnych, organy w Kolegiacie Św. Anny są klasyfikowane jako instrument barokowy (13–14 oryginalnych głosów^[b]), choć jego brzmienie uległo znaczącej zmianie w wyniku prac przeprowadzonych w XIX wieku. Najtrafniej można go określić jako organy barokowe i neobarokowe intonowane quasi-romantycznie^[1].

Specyfikacja

Stół gry

Skala organów

I manuał: C-d³; II manuał: C-c³d³; pedał: C-d¹^[1];.

Klawiatura pedałowa

Dyspozycja organów

Manuał I	Manuał II	Pedał
Kwintadena 16'	Flet kryty 8'	Subbas 16'
Pryncypał 8'	Flet dolce 8'	Pryncypał basowy 16'
Flet major 8'	Pryncypał 4'	Oktawa basowa 8'
Gemshorn 8'	Flet amabilis 4'	Kwintadena 8'
Oktawa 4'	Schwiegel 2'	Pryncypał 4'
Flet minor 4'	Superkwinta 1 ${\frac {1}{3}}$	Flet polny 2'
Kwinta 2 ${\frac {2}{3}}$	Syfflet 1'	Mixtura wielka IV
Superoktawa 2'	Cymbałka III
Mixtura IV-V	Tercja 1 ${\frac {3}{5}}$
Scharf IV

Kursywą zaznaczono głosy, których piszczałki w większości pochodzą z XVIII wieku^[1].

Połączenia: II/I, II/P, I/P^[1].

Zobacz też

Lista organów piszczałkowych

Uwagi

↑ Obszerne fragmenty opisu na podstawie: E. Kubala, Organy i nuty w kościele św. Anny w Krakowie według inwentarza z początku XIX wieku, Archiwum Kolegiaty św. Anny w Krakowie: Nade drzwiami wielkiemi jest umieszczony chor dla kapeli i organ na tragarzach w murze magistratualnym utwierdzonych malowany żółtym pokostem i rzeźbą snycerską przyozdobiony. Sufit pod chórem jest mocny na którym w środku są aniołowie z organami wymalowani – Wschód na chór, jako się wyżey rzekło, jest z wieży od zachodu będący. […] Co się tyczy organ tych struktura wspaniała, ma pośrodku niejako bramę służącą za miejsce organiście do grania. Po obydwóch stronach tegoż są drzwiczki na zawiasach z zameczkami prowadzące do organ wewnątrz które składają się z 3-ch części to jest manuału, pozytywy i pedału. Manuał i pozytyw łączą się z klawiaturą Francuzką umieszczoną w pośrodku Organ mającą wszystkie tony oraz bęben zepsuty. W manuale klawisz pod g urwany. Głosów zaś 11 z kluczami żelaznymi od których idą walce drewniane do piszczałek cynowych oprócz fletu major, przy którym piszczałki drewniane w szczególności w manuale Pryncypał ma w sobie piszczałek metalowych sztuk 50. Spilflet takichże piszcz: 50. Suilicinal 50. Octawa 50. Octawa druga 50. Quinta 50. Super Octawa 50. Sexattara 150. Bez oktawy. Mixtura także 150. Cymbał [tzw. „Polski” – przypis autora] ma w sobie nożek 50. W tych nożkach od Basa poczynających się ma piszczałek każda nożka po 4-ry, po prawey zaś ręce 3. Ogółem piszczałek metalowych w Manuale jest 1000. Piszczałek zaś drewnianych we flecie major jest 50. Lada czyli skrzynia do nadymania w Organach dobra – W Pozytywie klawisze dobre mają głosów 6. z kluczami żelaznymi od których idą walce drewniane do piszczałek cynowych oprócz fletu major, przy którym idą piszczałek drewnianych 50. I fletu minor w którym jest piszczał: drewnian: 45. […] W szczególności w Pozytywie znajduje się piszczałek metalowych w principal 50. W sulicincle 50. W spilflecie 50. W octawie 50. W flecie minor 5. Ogółem 205. Lada pod pozytywem dobra. Są także nad pozytywem dwa ptaki pobielane i gwiazdka z trzema dzwonkami – W Pedale jest głosów 7. Z kluczami żelaznymi, od których idą walce drewniane do piszczałek metalowych, a tych pryncypał ma w sobie 21. Super Octawa 21, Quinta 16. […] Cymbał ma w sobie nożek 21. mających po 5 piszczałek lub 4 ma w sobie piszczałek met: 350. Mixtura na koniec 63. Ogółem w pedale piszczałek metalowych 47. Sulicibas zaś ma piszczałek drewnianych 21. Sub bas podobnie 21. A Quinta takichże 5. Razem więc w całych organach jest piszczałek metalowych 1676, a drewnianych 192. […] Lada w pedale potrzebuje reperaryi gdyż powietrze przepuszcza. Nie wszystkie zaś piszczałki metalowe z frontu dają się widzieć, lecz tylko pryncypałowe, inne są wewnątrz pospolicie ołowiane. Facyata organ przedstawia się w kształcie po siedem piszczałek różnej wielkości, pomiędzy którymi są pomniejsze płasko ułożone również od wierzchu snycerszczyzną z drzewa malarsko złocona przyozdobione, całe zaś organy są żółtym pokostem pomalowane. Przyległą Chórowi i Organom jest kalikownia w tey jest miechów 5. Ze skóry irchowej o kilku fałdach każdy, potrzebujących reperacyi z tych wyżej 4 a jeden niżey są umieszczone za przegrodą z tarcic, dragi do nich dobre. Obok jest kanał czyli rura wietrzna, ciągnąca się pod podłogą do Organ.
↑ Matoga podaje liczbę 14 oryginalnych głosów, zaś Tyrała 13 (pozycje w bibliografii)

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r Piotr Matoga: Organy w Kolegicie św. Anny w Krakowie. Polskie Wirtualne Centrum Organowe, 2013-07-18. [dostęp 2021-01-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-21)].
↑ ^a ^b Tyrała 2011 ↓, s. 200.
↑ Historia kościoła. Strona Kolegiaty św. Anny w Krakowie. [dostęp 2021-01-24].
↑ Tyrała 2011 ↓, s. 200-201.
↑ ^a ^b Tyrała 2011 ↓, s. 202.
↑ E.E. Kubala E.E., Organy i nuty w kościele św. Anny w Krakowie według inwentarza z początku XIX wieku, Archiwum Kolegiaty św. Anny w Krakowie .
↑ Tyrała 2011 ↓, s. 202–203.
↑ ^a ^b Tyrała 2011 ↓, s. 203.
↑ Tyrała 2011 ↓, s. 203–204.
↑ ^a ^b Tyrała 2011 ↓, s. 204.
↑ Tyrała 2011 ↓, s. 204–205.
↑ Tyrała 2011 ↓, s. 205–206.
↑ ^a ^b Tyrała 2011 ↓, s. 206.

Bibliografia

E.E. Kubala E.E., Organy i nuty w kościele św. Anny w Krakowie według inwentarza z początku XIX wieku, Archiwum Kolegiaty św. Anny w Krakowie .
Piotr Matoga: Organy w kolegiacie św. Anny w Krakowie. Polskie Wirtualne Centrum Organowe, 2013-07-18. [dostęp 2021-01-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-21)].
ks. Robert Tyrała: Organy w kościele św. Anny. W: ks. Zbigniew Kliś, Tomasz Węcławowicz: Studia z dziejów kościoła św. Anny w Krakowie. Wyd. drugie. Kraków: Wydawnictwo UNUM, 2011, s. 199–208. ISBN 978-83-7643-066-9.
Historia kościoła. Strona Kolegiaty św. Anny w Krakowie. [dostęp 2021-01-24].

[uwaga1-5] Obszerne fragmenty opisu na podstawie: E. Kubala, Organy i nuty w kościele św. Anny w Krakowie według inwentarza z początku XIX wieku, Archiwum Kolegiaty św. Anny w Krakowie: Nade drzwiami wielkiemi jest umieszczony chor dla kapeli i organ na tragarzach w murze magistratualnym utwierdzonych malowany żółtym pokostem i rzeźbą snycerską przyozdobiony. Sufit pod chórem jest mocny na którym w środku są aniołowie z organami wymalowani – Wschód na chór, jako się wyżey rzekło, jest z wieży od zachodu będący. […] Co się tyczy organ tych struktura wspaniała, ma pośrodku niejako bramę służącą za miejsce organiście do grania. Po obydwóch stronach tegoż są drzwiczki na zawiasach z zameczkami prowadzące do organ wewnątrz które składają się z 3-ch części to jest manuału, pozytywy i pedału. Manuał i pozytyw łączą się z klawiaturą Francuzką umieszczoną w pośrodku Organ mającą wszystkie tony oraz bęben zepsuty. W manuale klawisz pod g urwany. Głosów zaś 11 z kluczami żelaznymi od których idą walce drewniane do piszczałek cynowych oprócz fletu major, przy którym piszczałki drewniane w szczególności w manuale Pryncypał ma w sobie piszczałek metalowych sztuk 50. Spilflet takichże piszcz: 50. Suilicinal 50. Octawa 50. Octawa druga 50. Quinta 50. Super Octawa 50. Sexattara 150. Bez oktawy. Mixtura także 150. Cymbał [tzw. „Polski” – przypis autora] ma w sobie nożek 50. W tych nożkach od Basa poczynających się ma piszczałek każda nożka po 4-ry, po prawey zaś ręce 3. Ogółem piszczałek metalowych w Manuale jest 1000. Piszczałek zaś drewnianych we flecie major jest 50. Lada czyli skrzynia do nadymania w Organach dobra – W Pozytywie klawisze dobre mają głosów 6. z kluczami żelaznymi od których idą walce drewniane do piszczałek cynowych oprócz fletu major, przy którym idą piszczałek drewnianych 50. I fletu minor w którym jest piszczał: drewnian: 45. […] W szczególności w Pozytywie znajduje się piszczałek metalowych w principal 50. W sulicincle 50. W spilflecie 50. W octawie 50. W flecie minor 5. Ogółem 205. Lada pod pozytywem dobra. Są także nad pozytywem dwa ptaki pobielane i gwiazdka z trzema dzwonkami – W Pedale jest głosów 7. Z kluczami żelaznymi, od których idą walce drewniane do piszczałek metalowych, a tych pryncypał ma w sobie 21. Super Octawa 21, Quinta 16. […] Cymbał ma w sobie nożek 21. mających po 5 piszczałek lub 4 ma w sobie piszczałek met: 350. Mixtura na koniec 63. Ogółem w pedale piszczałek metalowych 47. Sulicibas zaś ma piszczałek drewnianych 21. Sub bas podobnie 21. A Quinta takichże 5. Razem więc w całych organach jest piszczałek metalowych 1676, a drewnianych 192. […] Lada w pedale potrzebuje reperaryi gdyż powietrze przepuszcza. Nie wszystkie zaś piszczałki metalowe z frontu dają się widzieć, lecz tylko pryncypałowe, inne są wewnątrz pospolicie ołowiane. Facyata organ przedstawia się w kształcie po siedem piszczałek różnej wielkości, pomiędzy którymi są pomniejsze płasko ułożone również od wierzchu snycerszczyzną z drzewa malarsko złocona przyozdobione, całe zaś organy są żółtym pokostem pomalowane. Przyległą Chórowi i Organom jest kalikownia w tey jest miechów 5. Ze skóry irchowej o kilku fałdach każdy, potrzebujących reperacyi z tych wyżej 4 a jeden niżey są umieszczone za przegrodą z tarcic, dragi do nich dobre. Obok jest kanał czyli rura wietrzna, ciągnąca się pod podłogą do Organ.

[15] Matoga podaje liczbę 14 oryginalnych głosów, zaś Tyrała 13 (pozycje w bibliografii)

[pwco-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r Piotr Matoga: Organy w Kolegicie św. Anny w Krakowie. Polskie Wirtualne Centrum Organowe, 2013-07-18. [dostęp 2021-01-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-21)].

[CITEREFTyrała2011200-2] Tyrała 2011 ↓, s. 200.

[3] Historia kościoła. Strona Kolegiaty św. Anny w Krakowie. [dostęp 2021-01-24].

[CITEREFTyrała2011200-201-4] Tyrała 2011 ↓, s. 200-201.

[CITEREFTyrała2011202-6] Tyrała 2011 ↓, s. 202.

[7] E.E. Kubala E.E., Organy i nuty w kościele św. Anny w Krakowie według inwentarza z początku XIX wieku, Archiwum Kolegiaty św. Anny w Krakowie .

[CITEREFTyrała2011202–203-8] Tyrała 2011 ↓, s. 202–203.

[CITEREFTyrała2011203-9] Tyrała 2011 ↓, s. 203.

[CITEREFTyrała2011203–204-10] Tyrała 2011 ↓, s. 203–204.

[CITEREFTyrała2011204-11] Tyrała 2011 ↓, s. 204.

[CITEREFTyrała2011204–205-12] Tyrała 2011 ↓, s. 204–205.

[CITEREFTyrała2011205–206-13] Tyrała 2011 ↓, s. 205–206.

[CITEREFTyrała2011206-14] Tyrała 2011 ↓, s. 206.

[1]

[2]

[3]

[4]

[a]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[b]