Wikipedia

Obóz Internowania nr 6 w Aleksandrowie Kujawskim

miejsce internowania żołnierzy Ukraińskiej Republiki Ludowej

Obóz Internowania nr 6 w Aleksandrowie Kujawskim – polski obóz internowania przeznaczony dla żołnierzy armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, powstały w konsekwencji postanowień polsko-radzieckiej umowy rozejmowej z 12 października 1920, przegranej militarnej wojsk Armii URL z Armią Czerwoną, która nastąpiła w listopadzie 1920 r. i internowania żołnierzy Armii URL na terenie Polski. Działał oficjalnie do 9 października 1921.

Widok ogólny cmentarza ukraińskiego w Aleksandrowie Kujawskim

Obóz, przewidywany początkowo dla trzech tysięcy żołnierzy, na przestrzeni niecałego roku istnienia mieścił w szczytowym momencie 3565 osób, przez większość czasu funkcjonowania ponad 3000 internowanych. Rozlokowany został w barakach wzniesionych przez wojsko niemieckie w 1914 lub 1915. Internowani w większości byli oficerami i żołnierzami 6 Siczowej Dywizji Strzelców (największa grupa), 4 Dywizji Kijowskiej oraz 3 Żelaznej Dywizji Armii URL. Komendantem obozu powołanym przez polskie władze wojskowe był mjr Alfred Jogiel, zaś wewnętrznym komendantem ukraińskim – gen. Marko Bezruczko, uprzednio dowódca 6 Dywizji.

Istotną częścią życia obozowego była, prowadzona za zgodą polskich władz, działalność kulturalna i religijna internowanych – istniało prawosławne Bractwo Opieki Matki Bożej, wydawanych było kilkanaście pism o różnej częstotliwości ukazywania się, działały teatr, orkiestra i organizacje sportowe.

Okoliczności powstania obozu

edytuj

Po zawarciu przez Polskę z radziecką Rosją umowy rozejmowej z 12 października 1920, walcząca w sojuszu z Polską armia Ukraińskiej Republiki Ludowej po przeprowadzeniu samodzielnych działań w listopadzie 1920 r. została pobita w polu przez Armię Czerwoną i zmuszona do wycofania się na teren Polski, gdzie została internowana. W związku z tym władze polskie utworzyły sieć specjalnych obozów internowania, której częścią był obóz utworzony około półtora kilometra od centrum Aleksandrowa Kujawskiego[1]. Jako zabudowania obozowe wykorzystano baraki wzniesione przez wojsko niemieckie w czasie jego stacjonowania na Kujawach w 1914-1915[2]. Baraki te były przeznaczone dla tymczasowego pobytu dwóch tysięcy osób jednorazowo, posiadały polowy szpital z 25 łóżkami, kuchnię, ambulatorium oraz pomieszczenie przeznaczone do odbywania kwarantanny przez chorych na choroby zakaźne z miejscem na 500 mieszkańców[2]. Po wycofaniu się Niemców z Kujaw, od listopada 1918 opisany kompleks obiektów był wykorzystywany jako punkt etapowy Państwowego Urzędu ds. Powrotu Jeńców, Uchodźców i Robotników, w których czasowo zamieszkiwali robotnicy i jeńcy rosyjscy powracający z Niemiec do ojczyzny[3], a po jego zamknięciu w 1919 – jako Stacja Rozdzielcza Frontu Pomorskiego. Pełniła ona funkcje tymczasowego zgrupowania jeńców wojennych i internowanych wziętych do niewoli przez jednostki Frontu Pomorskiego; działała od stycznia do lutego 1920[4]. 14 marca 1920 władze wojskowe urządziły w barakach Obóz Jeńców nr 6 przeznaczony dla internowanych żołnierzy rosyjskiej białej 7 Dywizji Piechoty, która znalazła się na terytorium Polski po tzw. Marszu Bredowskim[5]. Żołnierze ci znajdowali się w Aleksandrowie Kujawskim do lipca 1920[6].

Organizacja obozu

edytuj

Za datę rozpoczęcia funkcjonowania Obozu Internowanych nr 6 przyjmuje się 8 grudnia 1920, gdy mianowany został dowódca obozu – mjr Alfred Jogiel[7]. Jednak pierwsze transporty internowanych dotarły do Aleksandrowa Kujawskiego kilka dni wcześniej, 5 grudnia 1920. W założeniach polskich władz wojskowych obóz przeznaczony był dla 3 tys. osób. Taka liczba internowanych znalazła się w nim już po tygodniu od oficjalnego otwarcia. Według danych z 15 grudnia 1920 przebywało w nim 900 oficerów, 2504 szeregowców, 95 kobiet oraz 29 dzieci[7].

Oprócz polskiego dowódcy obozy internowania dla Ukraińców posiadały dowódców ukraińskich, mianowanych przez emigracyjne władze wojskowe URL. Posiadali oni w stosunku do internowanych kompetencje dyscyplinarne. Żyjący w obozie mieli prawo do prowadzenia na jego terenie działalności kulturalnej, sportowej, religijnej, wydawniczej oraz rzemieślniczej. Za utrzymanie dyscypliny odpowiadał wewnętrzny oddział porządkowy[8].

Warunki życia w obozie

edytuj

Liczba i pochodzenie internowanych

edytuj
 
Grupa internowanych tworzących w obozie spółdzielnię-herbaciarnię

W Obozie Internowanych nr 6 w Aleksandrowie Kujawskim zgrupowani zostali żołnierze 6 Siczowej Dywizji Strzelców (największa grupa), 4 Kijowskiej Dywizji Strzelców oraz 3 Żelaznej Dywizji Strzelców[7]. Liczba internowanych ulegała wahaniom. W okresie między grudniem 1920 a marcem 1921 utrzymywała się na poziomie 3200-3500 (największa jednorazowa liczba internowanych – 3565 osób 21 grudnia 1920), by następnie ulegać systematycznemu spadkowi. 12 października 1921 odnotowano 1861 osadzonych w obozie[9]. Niezmiennie największą grupę stanowili szeregowcy, których liczba do maja 1921 przekraczała 2000 osób, zaś w momencie zamknięcia obozu spadła do 1296. Liczba oficerów do marca tego samego roku przekraczała 800 osób, by ostatecznie spaść do 475. Stale w obozie przebywało kilkanaścioro dzieci oraz grupa kilkudziesięciu kobiet, która w szczytowym momencie liczyła 112 (marzec 1921)[9]. Zmniejszanie się liczby internowanych miało związek z polityką władz polskich, które dążyły do zamknięcia obozów. Kolejne grupy żołnierzy były zatem kierowane do pracy poza obozem (pierwsza grupa w sierpniu 1921)[10].

Na spadek liczby mieszkańców obozu wpływ miały również ucieczki internowanych. Zjawisko to szczególnie zintensyfikowało się wiosną i latem 1921, gdy większość z nich straciła nadzieję na wybuch nowej wojny polsko-bolszewickiej i tym samym na kolejną szansę włączenia się w walkę o niepodległość Ukrainy[10]. Władze polskie nie podejmowały szerszych działań na rzecz zapobiegania ucieczkom – ci zbiegowie, którzy zdołali znaleźć pracę, otrzymywali zwykle prawo stałego pobytu w nowym miejscu zamieszkania[11].

Warunki lokalowe

edytuj
 
Widok baraków obozowych, na pierwszym planie grupa internowanych. 1921.

Opis obozu aleksandrowskiego sporządzony przez polskie władze wojskowe pochodzi jeszcze z okresu, gdy w kompleksie jego budynków przebywali internowani Rosjanie. Składał się on z trzech baraków przeznaczonych dla 800 osób każdy oraz z pięciu mniejszych, każdy z dwoma pomieszczeniami kuchennymi. Wszystkie te obiekty wzniesione były z drewna[12]. Komenda obozu zajmowała jeden z mniejszych baraków[12]. W obozie działała pralnia, sanitariaty, 4 komory dezynfekcyjne oraz pomieszczenie kwarantanny[12]. Do zabudowań doprowadzony był wodociąg i kanalizacja, w barakach zainstalowane zostało oświetlenie elektryczne[12]. Obiekt był natomiast całkowicie nieprzystosowany do warunków zimowych i nie posiadał szpitala. W związku z tym w pierwszych dniach po przywozie internowanych do Aleksandrowa Kujawskiego w grudniu 1921 musieli oni pozostać w wagonach kolejowych, zaś osoby chore były przewożone do szpitala Obozu Internowanych nr 15 w Toruniu[10]. Doraźnych remontów obiektów dokonywały grupy sformowane z samych żołnierzy[8].

Internowani zostali zakwaterowani w barakach według przynależności do poszczególnych jednostek[10]. Kontrolę nad działaniami Ukraińców przejęła grupa najwyższych stopniem oficerów[10], na czele których stał gen. Marko Bezruczko[13]. Opuszczanie terenu obozu było dozwolone jedynie w razie otrzymania przepustki od polskich władz wojskowych i zgody oficerów ukraińskich[10].

Internowani w polskich obozach dla żołnierzy URL otrzymywali wyżywienie według tabeli C w skali od A do E, co oznaczało dzienną rację 700 g chleba, 250 g mięsa, 700 g ziemniaków, 150 g jarzyn, przyprawy, 2 porcje kawy oraz 100 g mydła na miesiąc. Oznaczało to ich zaprowiantowanie na takich samych zasadach, jak polskich żołnierzy w służbie garnizonowej. W praktyce jednak Obóz Internowania nr 6 miał stałe problemy z dostarczeniem oczekiwanej ilości prowiantu – zwłaszcza mięso i chleb były często zastępowane przez dodatkowe porcje ziemniaków i jarzyn[14]. Mimo trudności lokalowych i aprowizacyjnych stan zdrowotny mieszkańców obozu był dobry[15].

Życie kulturalne

edytuj

Natychmiast po przyjeździe do obozu internowani Ukraińcy zaczęli organizować obozowe życie kulturalne[9]. Wspierał ich w tym polski oddział YMCA[16]. Co najmniej od stycznia 1921 w każdym baraku były organizowane kursy czytania i pisania, na których uczyło się 947 analfabetów i półanalfabetów[9]. W momencie likwidacji obozu wśród osadzonych nie było osób niepiśmiennych[17]. Od końca lutego tego samego roku organizowane były wykłady na tematy historii i geografii Ukrainy, języka ukraińskiego oraz poruszające szersze kwestie polityczne i moralne[9]. Oficerowie uczestniczyli w kursach ekonomii politycznej, geografii, historii[18]. Działała Sekcja Dramatyczna im. Mykoły Sadowskiego, która organizowała inscenizacje w teatrze obozowym[16]. Dwudziestu internowanych sformowało orkiestrę obozową[16], podobną liczebność miały chór i koło malarskie[19]. Codziennie czynne było kino[16]. Co najmniej od wiosny 1921 w obozie działało stowarzyszenie sportowe, które w dniu 29 maja 1921 zorganizowało turniej lekkoatletyczny i piłkarski oraz pokaz gimnastyczny[16]. Kobiety przebywające w obozie były zrzeszone w Związku Ukrainek[16]. Działała spółdzielnia-herbaciarnia, której członkowie propagowali koncepcję spółdzielczości poprzez wykłady oraz pismo Zirnycia[20].

Obóz w Aleksandrowie Kujawskim był pierwszym obozem żołnierzy URL w Polsce, w którym Ukraińcy podjęli działalność wydawniczą. 19 grudnia 1920 wyszedł pierwszy numer obozowego pisma Nowe żyttia, redagowanego w języku ukraińskim i rozsyłanego również do innych społeczności ukraińskich emigrantów w II Rzeczypospolitej[16].

5 kwietnia 1921 obóz odwiedził Symon Petlura, gen. Mychajło Omelianowicz-Pawlenko oraz gen. Wołodymyr Salski[21], wizytowały go również misje brytyjska i amerykańska[22].

Działalność wydawnicza

edytuj

Prasa wydawana w Obozie Internowania nr 6 była przygotowywana przez sekcje kulturalno-oświatowe działające przy poszczególnych dywizjach, z których pochodzili żołnierze, w dalszym okresie również przez towarzystwa kulturalne powstałe już w obozie. Działalność tego typu była bardzo pozytywnie oceniana przez ukraińskich komendantów obozu. Gazety miały w pierwszej kolejności podnosić internowanych na duchu, proponując im teksty poświęcone najnowszym wydarzeniom związanym z ukraińską walką narodowowyzwoleńczą. Mogły być również wykorzystywane jako środek do nauki czytania dla analfabetów[23]. Pisma obozowe były drukowane w większości na powielaczach, a ich nakłady nie przekraczały 50 egzemplarzy. Redagujący gazety nie otrzymywali za swoją pracę wynagrodzenia; pisma oprócz tekstów autorskich drukowały teksty z czasopism polskich lub działających na terytorium URL[24]. Pisma podlegały cenzurze zewnętrznej oraz wewnętrznej[25]

Najszerzej zakrojoną działalność wydawniczą podjął w obozie oddział kulturalno-oświatowy 6 Siczowej Dywizji Strzelców, który dzięki staraniom gen. Marka Bezruczki pozyskał w kwietniu 1921 maszynę drukarską. Oddział ten przetłumaczył z języka niemieckiego pracę Ericha Ludendorffa Praca kulturalno-oświatowa w armii, zaś z francuskiego broszurę Armia, jakiej nam trzeba. Opublikowany został również słownik ukraińsko-rosyjski z gramatyką porównawczą obydwu języków. Do druku przygotowane zostało także 120-stronicowe kompendium Nasza ojczyzna – Ukraina, którego druk zakończono już w obozie w Szczypiornie[25].

Odrębną działalność wydawniczą podjęło działające w obozie prawosławne Bractwo Opieki Matki Bożej pod kierownictwem ks. Piotra Biłona. Oprócz czasopisma o tematyce religijnej wydrukowało ono modlitewnik, zbiór psalmów i kazań, teksty Świętej Liturgii oraz pocztówki z fotografią ikonostasu z kaplicy obozowej[26].

Wykaz czasopism publikowanych w obozie
edytuj
 
Jeden z numerów obozowego pisma Nowe żittia
  • Almanach – pismo Oddziału Kulturalno-Oświatowego sztabu 4 Dywizji Kijowskiej. Opublikowany został 1 numer o 66 stronach, poświęcony przede wszystkim analizie bieżącej sytuacji Ukraińców oraz wspomnieniom z walk o niepodległość Ukrainy[27].
  • Hrimasa (pol. Grymas) – pismo satyryczne redagowane przez grupę żołnierzy 4 Dywizji Kijowskiej. Opublikowano co najmniej 1 numer[28].
  • Zirnycia (pol. Jutrzenka) – pismo obozowego ruchu spółdzielczego, poświęcone głównie tej tematyce. Ukazało się sześć numerów[29].
  • Komar – czasopismo satyryczne. Jego wydawcy ani liczba wydanych numerów nie są znane – pismo jest jedynie wzmiankowane we wspomnieniach, nie odnaleziono żadnego numeru[30].
  • Nasze żittia (Nasze życie) – pismo satyryczne, parodia innej obozowej gazety Nowe życie. Po wydaniu pierwszego numeru w lutym 1921 zostało skonfiskowane przez cenzurę wewnętrzną, dalsze numery nie wyszły[31].
  • Nowe żittia (Nowe życie) – pismo wydawane przez żołnierzy 6 Dywizji Strzeleckiej. Wydanych zostało kilkaset numerów, z różną częstotliwością. Pismo poruszało tematykę kulturalną i wojskową, publikowało analizy sytuacji politycznej na Ukrainie oraz przyczyn klęski dotychczasowych dążeń narodowowyzwoleńczych. Zawarte w nim były również wiadomości z życia obozu w Aleksandrowie, gdyż redakcja stawiała sobie za cel integrację jego społeczności[32].
  • Okrip (Ukrop) – pismo satyryczne oddziału kulturalno oświatowego 4 Dywizji Kijowskiej. Zawierało przede wszystkim teksty humorystyczne oraz zagadki. We wspomnieniach mowa jest o wydaniu 20 numerów, z czego odnalezione zostały trzy[33].
  • Połyn (Piołun) – pismo satyryczne 6 Dywizji Strzeleckiej. W Aleksandrowie wydrukowanych zostało jego 6 numerów, w Szczypiornie dalsze dwa. Pisany był ręcznie i publikował głównie karykatury związane z życiem obozu. Żaden egzemplarz nie został do tej pory odnaleziony[34].
  • Religijno-Naukowyj Wisnyk (Zwiastun Religijno-Naukowy) – pismo prawosławne redagowane przez działające w obozie Bractwo Opieki Matki Bożej, działające następnie także w Szczypiornie. Część tekstów publikowanych przez pismo nadsyłana była przez autorów z innych społeczności ukraińskich na emigracji. Oprócz tekstów typowo religijnych publikowane były artykuły opisujące historię prawosławia na Ukrainie[35].
  • Ukrajinśkyj striłeć (Ukraiński strzelec) – pismo 6 Dywizji Strzeleckiej. Poświęcone tematyce wojskowej, w formacie książkowym. Opublikowanych zostało ok. 5 egzemplarzy[36].

Życie religijne

edytuj
 
Ikonostas w obozowej kaplicy św. Mikołaja

Większość żyjących w obozie była wyznania prawosławnego[37]. Pierwszym kapłanem pełniącym funkcje kapelana był nieznany z imienia ks. Martynycz, przybyły z Obozu Internowania nr 3 w Łańcucie, w związku z prośbą gen. Marka Bezruczki skierowaną do metropolity warszawskiego Jerzego (Jaroszewskiego) i naczelnego kapelana żołnierzy prawosławnych w Wojsku Polskim Bazylego Martysza[38]. Duchowny ten przed świętami Paschy w 1921 uciekł z obozu i próbował przedostać się na Ukrainę Radziecką; przy przeprawie przez Dniestr został schwytany przez bolszewików i zastrzelony[39]. Zastąpił go ks. Petro Biłon, który przybył do obozu jako szeregowy żołnierz, a na kapłana wyświęcono go po ukończeniu kursu teologicznego. Być może duchowny ten działał w Aleksandrowie Kujawskim już w lutym 1921. Z pewnością zaś w kwietniu tego samego roku był on inicjatorem powstania Bractwa Opieki Matki Bożej, które zrzeszało ok. 100 członków i oprócz działalności wydawniczej prowadziło kursy śpiewu cerkiewnego[40].

W pierwszych dwóch miesiącach istnienia obozu internowani uczestniczyli w nabożeństwach w cerkwi św. Aleksandra Newskiego w Aleksandrowie Kujawskim. W czasie obchodów Bożego Narodzenia w 1921 (7 stycznia według kalendarza juliańskiego) przeszli w uroczystym pochodzie ze świątyni do oddalonego o półtora kilometra kompleksu budynków obozowych. Władze polskie uznały to wydarzenie za manifestację polityczną i zabroniły Ukraińcom udawania się na nabożeństwa do cerkwi. W związku z tym internowani urządzili w jednym z baraków kaplicę z ikonostasem zaprojektowanym przez W. Bokit'kę i wykonanym przez F. Melanuka i M. Kruszelnyckiego. Związek Ukrainek Emigrantek przekazał dla tejże świątyni haftowane chorągwie procesyjne[40]. Wyposażenie kaplicy zostało przeniesione do obozu w Szczypiornie po likwidacji obozu aleksandrowskiego[41].

Na gruncie przylegającym do obozu urządzono cmentarz siedemnastu internowanych, którzy zmarli w czasie pobytu w nim. Usypany został na nim pamiątkowy kurhan z krzyżem zaporoskim oraz tablicą pamiątkową w języku ukraińskim. Personalia pochowanych nie są znane z powodu znacznej dewastacji cmentarza po II wojnie światowej[42].

Osobny artykuł: Ukraiński Cmentarz Wojskowy w Aleksandrowie Kujawskim.

Zamknięcie obozu

edytuj

Ze względu na wysoki koszt utrzymania obozów dla internowanych Rosjan i Ukraińców władze polskie dążyły do likwidacji obozów co najmniej od wiosny 1921[20]. Formalne zamknięcie obozu aleksandrowskiego zostało ogłoszone 9 października 1921, po zakończeniu wymiany jeńców z Rosją Radziecką[43]. Do wiosny 1922 rozstrzygane były dalsze losy tych internowanych, którzy pozostawali w Aleksandrowie w momencie likwidacji placówki. 500 osób znalazło się w Obozie nr 10 w Kaliszu (Szczypiorno), zaś 1300 w Obozie nr 1 Strzałkowie. Do 25 października 1921 kompleks baraków został całkowicie zwolniony. W Aleksandrowie, z prawem pobytu, pozwolono pozostać tym internowanym, którzy znaleźli stałe zatrudnienie; w ten sposób w mieście powstała kolonia ukraińska, istniejąca do II wojny światowej. Część byłych mieszkańców obozu przeniosła się do innych miast w województwie pomorskim, tworząc w kilku z nich podobne społeczności (np. w Toruniu[44]).

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ A. Urbański. Ukraiński cmentarz wojskowy w Aleksandrowie Kujawskim. „"Pomorze i Kujawy"”. 1/1998, s. 21-22, listopad-grudzień 1998. Toruń: PTTK. 
  2. ↑ a b Z. Karpus, Obozy..., s. 53
  3. ↑ Z. Karpus, Obozy..., s. 51
  4. ↑ Z. Karpus, Obozy..., ss. 54-55
  5. ↑ Z. Karpus, Obozy..., s. 56
  6. ↑ Z. Karpus, Obozy..., s. 58
  7. ↑ a b c Z. Karpus, Obozy..., s. 59
  8. ↑ a b E. Wiszka, Emigracja..., s. 27
  9. ↑ a b c d e Z. Karpus, Obozy..., s. 61
  10. ↑ a b c d e f Z. Karpus, Obozy..., s. 60
  11. ↑ E. Wiszka, Emigracja..., s. 29
  12. ↑ a b c d Z. Karpus, Obozy..., s. 57
  13. ↑ A. Urbański, Ukraiński..., s. 23
  14. ↑ Z. Karpus, Obozy..., ss. 60-61
  15. ↑ E. Wiszka, Emigracja..., s. 28
  16. ↑ a b c d e f g Z. Karpus, Obozy..., s. 62
  17. ↑ I. Sbirniak, Kulturno-oswitnia..., s. 69
  18. ↑ Z. Karpus, Obozy..., ss. 61-62
  19. ↑ I. Sbirniak, Kulturno-oswitnia..., s. 71
  20. ↑ a b Z. Karpus, Obozy..., s. 63
  21. ↑ A. Bieroza, Kozacki Kurhan w Aleksandrowie Kujawskim, "Polski Żołnierz Prawosławny", nr 3 (65), lipiec-sierpień-wrzesień 2010, ISSN 1233-7587, s. 9
  22. ↑ A. Urbański, Ukraiński..., s. 24
  23. ↑ E. Wiszka, Ukraińska prasa., s. 77
  24. ↑ E. Wiszka, Ukraińska prasa..., s. 77-78
  25. ↑ a b E. Wiszka, Ukraińska prasa..., s. 78
  26. ↑ E. Wiszka, Ukraińska prasa..., s. 79
  27. ↑ E. Wiszka, Ukraińska prasa..., ss. 79-80
  28. ↑ E. Wiszka, Ukraińska prasa..., ss. 80-81
  29. ↑ E. Wiszka, Ukraińska prasa..., ss. 81-82
  30. ↑ E. Wiszka, Ukraińska prasa..., ss. 82-83
  31. ↑ E. Wiszka, Ukraińska prasa..., s. 83
  32. ↑ E. Wiszka, Ukraińska prasa..., s. 83-86
  33. ↑ E. Wiszka, Ukraińska prasa..., s. 86
  34. ↑ E. Wiszka, Ukraińska prasa..., s. 87
  35. ↑ E. Wiszka, Ukraińska prasa..., ss. 87-88
  36. ↑ E. Wiszka, Ukraińska prasa..., ss. 89-90
  37. ↑ Z. Waszkiewicz, Życie ..., s. 91
  38. ↑ A. Bieroza, Kozacki kurhan..., s. 9
  39. ↑ Z. Waszkiewicz, Życie..., ss. 94–95
  40. ↑ a b Z. Waszkiewicz, Życie religijne..., s. 95
  41. ↑ Z. Waszkiewicz, Życie..., s. 98
  42. ↑ Z. Waszkiewicz, Życie..., s. 91
  43. ↑ Z. Karpus, Obozy..., ss. 63-64
  44. ↑ Z. Karpus, Emigracja rosyjska i ukraińska w Toruniu w okresie międzywojennym, Rocznik Toruński 16/1983, s. 96

Bibliografia

edytuj
  • Bieroza A., Kozacki Kurhan w Aleksandrowie Kujawskim, "Polski Żołnierz Prawosławny", nr 3 (65), lipiec-sierpień-wrzesień 2010, ISSN 1233-7587
  • Jan Jacek Bruski, Petlurowcy, Kraków: Wyd. Arcana, 2004, ISBN 83-86225-03-3, OCLC 749576912.
  • Karpus Z., Obozy uchodźców, jeńców i internowanych w Aleksandrowie Kujawskim 1918-1921 [w:] red. E. Wiszka, Aleksandrów Kujawski. Obozy jeńców i internowanych 1918-1921, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2008, ISBN 978-83-231-2212-8
  • Karpus Z. Ukraiński sojusznik Polski w wojnie 1920 roku. Walka oddziałów Ukraińskiej Republiki Ludowej u boku Wojska Polskiego i ich dalsze losy Biuletyn IPN nr 7-8/2010, Warszawa 2010 s. 16-33 wersja elektroniczna;
  • Potocki R., Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920-1939) Wydawnictwo: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 1999 ; ISBN 83-85854-46-0
  • Urbański A., Ukraiński cmentarz wojskowy w Aleksandrowie Kujawskim, Pomorze i Kujawy, nr 1/1998
  • Sribniak I., Kulturno-oswitna robota w tabori internowanych wijśk UNR Aleksandriw Kujawśkyj u 1920-1921 rr., [w:] red. E. Wiszka, Aleksandrów Kujawski. Obozy jeńców i internowanych 1918-1921, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2008, ISBN 978-83-231-2212-8
  • Waszkiewicz Z., Życie religijne w Obozie Internowanych nr 6 w Aleksandrowie Kujawskim w 1921 roku [w:] red. E. Wiszka, Aleksandrów Kujawski. Obozy jeńców i internowanych 1918-1921, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2008, ISBN 978-83-231-2212-8
  • Wiszka E., Ukraińska prasa obozowa wydawana w Aleksandrowie Kujawskim (1920–1921), [w:] Aleksandrów Kujawski. Obozy jeńców i internowanych 1918-1921, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2008, ISBN 978-83-231-2212-8
  • Emilian Wiszka, Emigracja ukraińska w Polsce 1920–1939, Toruń: Mado, 2005, ISBN 83-89886-08-1, OCLC 830781355.
  • Sribniak I., Санітарно-епідеміологічний стан табору інтернованих вояків-українців Александрів (Польща), грудень 1920 – липень 1921 рр., "ScienceRise", volume 7(48), 2018 http://elibrary.kubg.edu.ua/id/eprint/24160
  • Sribniak I., «Не гнийте в бараках, творіть життя тут, на цьому маленькому місті, огородженому дротами…» повсякдення інтернованих вояків-українців у Александрові (Польща) у висвітленні таборової періодики, 1921 р. "Європейські історичні студії". № 10, 2018 http://elibrary.kubg.edu.ua/id/eprint/24180
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Obóz_Internowania_nr_6_w_Aleksandrowie_Kujawskim&oldid=73204238”