Monety lenne Księstwa Pruskiego (1529–1657)
Monety lenne Księstwa Pruskiego – monety bite w latach 1529–1657 przez książąt lennego Księstwa Pruskiego (Prus Książęcych), do momentu uzyskania przez księstwo pełniej niezależności od Rzeczypospolitej, w wyniku traktatów welawsko-bydgoskich.
Państwo Zakonne w Prusach zostało siłą zmuszone do podporządkowania się Koronie Królestwa Polskiego w wyniku przegranej wojny polsko-krzyżackiej 1519–1521. Pozbawiony dalszej pomocy ze strony cesarza Karola V Habsburga, Albrecht Hohenzollern zdecydował się, po czteroletnim rozejmie, na sekularyzację swojego państwa i złożenie hołdu lennego królowi polskiemu z Prus Książęcych.
Mocą zawartego traktatu krakowskiego z 8 kwietnia 1525 Albrecht zostawał księciem w Prusach i pierwszym senatorem I Rzeczypospolitej, z prawem dziedziczenia dla jego potomków w linii męskiej. Traktat dokładnie określił warunki złożenia hołdu:
(...)Winien pan margrabia Albrecht złożyć przysięgę Jego Królewskiej Mości i Królestwu Polskiemu, jako swemu przyrodzonemu i dziedzicznemu panu, oraz okazywać się na przyszłość posłusznym Jego Królewskiej Mości we wszystkim, jak z prawa należy księciu wasalnemu względem swego dziedzicznego pana. Powinien też margrabia Jerzy w imieniu własnym i swych braci dotknąć proporca chorągwi.(...)
Prusy Książęce zerwały tym samym swój związek podległości wobec papiestwa i Świętego Cesarstwa Rzymskiego.
Już jednak w 1573 przedstawiciel bocznej linii Hohenzollernów Jerzy Fryderyk von Ansbach, powołując się na postanowienia traktatu krakowskiego, zażądał przekazania mu kurateli nad chorym umysłowo księciem pruskim Albrechtem Fryderykiem. W latach 1578–1618 w Prusach Książęcych rządzili faktycznie regenci, a strona polska nie chciała się zgodzić na przejście tego lenna we władanie brandenburskiej linii Hohenzollernów.
W 1603 kuratelę tę przejął Joachim Fryderyk Hohenzollern, co Zygmunt III Waza potwierdził 11 maja 1605. W 1609 regencję przejął Jan Zygmunt Hohenzollern. Dopiero w 1611, wynagradzając wsparcie jakiego udzielili Hohenzollernowie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, Zygmunt III zgodził się na formalne złożenie hołdu przez margrabiego brandenburskiego.
Margrabia Jerzy Wilhelm Hohenzollern złożył homagium w 1621 roku, a jego syn, Fryderyk Wilhelm w 1641 roku. Był to ostatni hołd pruski, ponieważ Prusy Książęce odpadły od Rzeczypospolitej w 1657, w wyniku podpisania traktatów welawsko-bydgoski.
System monetarny
edytujLikwidacja państwa zakonnego w 1525 r. nie zakończyła produkcji menniczej w Prusach. Ostatnie grosze wielkiego mistrza Albrechta wybijano w mennicy w Królewcu aż do 1527 r., czekając na ostateczne decyzje dotyczące nowego systemu monetarnego, który ukształtował się przez następne kilka lat[1]:
- 17 lipca 1526 r. została podjęta uchwała Sejmu Pruskiego o unii monetarnej z Koroną[2].
- 16 lutego 1528 r. została przyjęta ordynacja mennicza wprowadzająca do systemu pieniężnego nominalną strukturę adekwatną dla całego okresu nowożytnego w Polsce[2].
- 20 maja 1528 r. uchwalono reformę monetarną w Koronie[1].
- W 1528 r. ruszyła w Toruniu produkcja mennicza dla ziem pruskich[1][3], z założeniem bicia monet przeznaczonych dla całych Prus – Królewskich i Książęcych[4]. Na monetach z Torunia – wbrew pierwotnym planom – nie umieszczono jednak znaków księcia pruskiego Albrechta, który początkowo sprzeciwiał się reformie, ale przystąpił do unii monetarnej w maju 1528 r., stając się jej najtrwalszym promotorem, gdy zapewnił sobie prawo mennicze[4].
- W 1529 r. wydano przywilej umożliwiający otwarcie mennicy w Królewcu. W przywileju tym zdefiniowano również stopę lennych monet pruskich. Pieniądze produkowane w Królewcu otrzymały możliwość obiegu w całym kraju.
- 7 marca 1530 r. Zygmunt I Stary wydał edykt monetarny, w którym potwierdził jedność stopy menniczej Polski i całych Prus (Królewskich i Książęcych)[5].
- 10 maja 1530 r. przyjęto w Prusach stopę menniczą wprowadzoną w Koronie w 1526 i 1528 r[2].
- 9 czerwca 1530 r. unieważniono w Prusach stare monety zakonne[4].
- 19 kwietnia 1531 r. król wydał edykt wstrzymujący wybijanie denarów i szelągów, zarówno w mennicach królewskich, książęcej pruskiej, jak i miejskich, a wkrótce potem – podobny zakaz dla groszy[5].
Monety
edytujAlbrechta (1528–1563)
edytujLenne pruskie monety Albrechta byłe bite na stopę polską w mennicy w Królewcu, zarządzanej przez Piotra Decjusza, wedle norm wzorowanych na zakładzie toruńskim[6]. Można je podzielić na dwie grupy (okresy), bite:
- od 1529 r. do 1548 r. – czyli do śmierci Zygmunta Starego, oraz
- od 1550 r. do 1563 r.
Pieniądze z pierwszego okresu (pospolitsze), bito w 5-ciu gatunkach: denary, szelągi, grosze, trojaki, szóstaki. W drugim okresie bito wszystkie wymienione gatunki, ale bez szóstaków.
Wszystkie monety Albrechta wykonano bardzo starannie i są przy tym rzadkie – roczniki 1530 i 1531 rzadsze jeszcze od zygmuntowskich. Monety te są przykładem ponoszonych odpowiednio dużych nakładów finansowych i staranności w prowadzeniu mennicy królewieckiej. Monety, a szczególnie trojaki, bito z dobrego srebra. W okresie pierwszych 19 lat, tylko w trzech nie było jakichkolwiek emisji – żadna mennica z Koronie nie mogła taką ciągłością produkcji wówczas się poszczycić.
Monety lenne Albrechta były jednak gorszej jakości niż polsko-pruskie (toruńskie), co pociągnęło za sobą m.in. czasowy zakaz ich przyjmowania w Koronie[6].
W 1563 r. Albrecht zamknął zakład królewiecki[7].
Denary – wszystkie były bite według jednego wzoru: z orłem księstwa z jednej i z monogramem książęcym z drugiej strony. W pierwszym okresie nie umieszczano na nich daty. Denary z drugiego okresu znane są z lat: 1556, 1558, 1559, 1560 oraz 1563.
- Denary Albrechta
-
denar niedatowany awers -
denar niedatowany rewers
Szelągi – różnią się od denarów występowaniem napisu otokowego po obu stronach monety oraz większym od denarów rozmiarem. Z pierwszego okresu znane są z lat 1529–1531. Z drugiego okresu, z wyjątkiem rocznika 1555, były bite w latach 1550–1560.
- Szelągi Albrechta
-
1530 awers -
1530 rewers -
1531 awers -
1531 rewers -
1550 awers -
1550 rewers -
1557 awers -
1557 rewers -
1559 awers -
1559 rewers
Grosze – ich bicie rozpoczęło się w roku 1529, jednak egzemplarze tego rocznika są dosyć rzadkie. Zwykle w zbiorach można oglądać grosze dopiero od roku 1530, do ostatniego roku panowania króla Zygmunta Starego, tj. 1548, z wyjątkiem tylko rocznika 1536. W okresie tym popiersie książęce występuje w czterech odmianach:
- z przyciętymi naramiennikami – tylko rocznik 1529,
- z przyciętą brodą, w zbroi i z naramiennikami – roczniki 1530–1540,
- z długo rozczesaną brodą, dolna warga jeszcze niezapadnięta – roczniki:: 1541, 1542 i 1543,
- rysy twarzy podeszłe, z mocno zapadniętą wargą – roczniki od 1544.
Podobne do ostatniego popiersie, nieco bardziej wyraziste, widać na groszach z drugiego okresu, bitych w latach: 1550, 1551 i 1558. Monety te w ogólności, a szczególnie pierwsze dwa roczniki, są dosyć rzadkie.
- Grosze Albrechta
-
1531 awers -
1531 rewers -
1532 awers -
1532 rewers -
1533 awers -
1533 rewers -
1534 awers -
1534 rewers -
1535 awers -
1535 rewers -
1537 awers -
1537 rewers -
1538 awers -
1538 rewers -
1539 awers -
1539 rewers -
1540 awers -
1540 rewers -
1541 awers -
1541 rewers -
1542 awers -
1542 rewers -
1543 awers -
1543 rewers -
1544 awers -
1544 rewers -
1545 awers -
1545 rewers -
1546 awers -
1546 rewers -
1547 awers -
1547 rewers -
1548 awers -
1548 rewers -
1550 awers -
1550 rewers
Trojaki – rozpoczynają się w roku 1528 (nie potwierdzają tego inne źródła[8]), z drugim rysunkiem popiersia, które później ulega takim samym zmianom jak w przypadku groszy. W pierwszym okresie kończą się także w roku 1548 (według innych źródeł w 1546[8]), jednak bez roczników: 1532, 1536, 1547. Zwykle są cięższe i dlatego większe pozornie od zygmuntowskich. Jedynie trojak z roku 1530 jest wyjątkiem – w swoich wymiarach odpowiada dokładnie trojakom Prus Królewskich.
Z drugiego okresu znane są tylko trojaki z lat 1550 i 1558 – są jeszcze rzadsze od groszy z tych samych lat.
- Trojaki Albrechta
-
1535 awers -
1535 rewers -
1537 awers -
1537 rewers -
1539 awers -
1539 rewers -
1540 awers -
1540 rewers -
1541 awers -
1541 rewers -
1542 awers -
1542 rewers -
1543 awers -
1543 rewers -
1544 awers -
1544 rewers -
1545 awers -
1545 rewers -
1546 awers -
1546 rewers
Szóstaki – bite z popiersiem w latach: 1530, 1531 (tego rocznika nie potwierdzają inne źródła)[8], 1534 i 1535. Na stronie odwrotnej bardzo są podobne do szóstaków króla Zygmunta Starego. Mają obok orła literę K – znak mennicy królewieckiej oraz inicjały Josta Decjusza, zwierzchniego nadzorcy wszystkich mennic w Prusach.
- Szóstaki Albrechta
-
1534 awers -
1534 rewers
Albrechta Fryderyka (1568–1573)
edytujZ epoki pięcioletnich rządów książęcia Albrechta Fryderyka, sprawowanych w jego imieniu przez:
- Joachina II, a następnie
- Jerzego Fryderyka,
znane są tylko denary z lat: 1571, 1572 i 1573 (tego rocznika nie potwierdzają inne źródła[9]). Niekiedy, jako jednosztukowa próba, wymienany jest również rocznik 1570[9].
- Denary Albrechta Fryderyka
-
1571 awers -
1571 rewers -
1572 awers -
1572 rewers
Joachima II (1569–1570)
edytujMargrabia brandenburski Joachim II wybił w Berlinie, w latach 1569–1570, bardzo współcześnie rzadkie, grosze pruskie z monogramem S na piersi orła, oraz legendą:
MONETA NOVA ELECTOR BRANDEN DVCIS PRVSSIAE.
Monety były bite na pamiątkę hołdu lennego złożonego przez posłów Zygmuntowi II Augustowi na sejmie lubelskim w 1569 r., po dopuszczeniu Joachima II do lenna w Prusach, jako współlennika Albrechta Fryderyka[7][9].
Jerzego Fryderyka (1586–1597)
edytujJerzy Fryderyk margrabia brandenburski i książę na Karnowie (Śląsk), był opiekunem niesprawnego pod względem umysłowym, Albrechta Fryderyka i rządził najpierw w Prusach w jego imieniu. Po odsunięciu Albrechta Fryderyka od rządów, Jerzy Fryderyk objął w 1578 r. administrację księstwa, jako wyznaczony przez króla kurator[10]. Wznowił on w 1586 r. działanie zakładu w Królewcu. Mennica funkcjonowała do 1597 r[10]. Po 1597 r. nastąpiła 20-letnia przerwa w działalności menniczej, po części spowodowana uchwałą sejmu warszawskiego z 1601 r[11].
W okresie 1586–1597, przypadającym na przełom panowania Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, bito sześć gatunków monet.
Trzeciaki – emisje odbywały się w latach: 1586, 1588, 1590 (tego rocznika nie potwierdzają inne źródła[9]), 1591, 1593–1596.
- Trzeciaki Jerzego Fryderyka
-
1594 awers -
1594 rewers
Szelągi – z monogramem, pruskim orłem, otoczone napisami, znane są z lat: 1586, 1591, 1593, 1596 – monety popularne, jednak rocznikom 1586 i 1596 przypisywany jest stopień rzadkości R4[9].
- Szelągi Jerzego Fryderyka
-
1591 awers -
1591 rewers -
1594 awers -
1594 rewers -
1596 awers -
1596 rewers
Grosze – z popiersiem z jednej strony i godłem księstwa z drugiej, bite w latach: 1586, 1587, 1589, 1591 (tego rocznika nie potwierdzają inne źródła[12]), 1594–1597 – monety rzadsze.
- Grosze Jerzego Fryderyka
-
1594 -
1595 awers -
1595 rewers
Trojaki – znane są dwa zasadnicze typy:
- bezpopiersiowe – z orłem książęcym z jednej strony i napisami z drugiej – tylko rocznik 1586 – bardzo rzadkie (R7[12]),
- popiersiowe – z lat: 1588, 1589 i 1590 – moneta od trojaków Albrechta o wiele rzadsza. Niektóre źródła informują również o istnieniu bardzo rzadkich popiersiowych egzemplarzy rocznika 1586 (R8)[12].
- Trojaki Jerzego Fryderyka
-
1588 awers -
1588 rewers
Talary – bite tylko w 1586 r. – stopień rzadkości oceniany na R6[12].
-
awers -
rewers
Dukaty – wszystkie rzadkie lub bardzo rzadkie, bite w latach[12]:
| Rocznik | Nominał | Stopień rzadkości |
|---|---|---|
| 1586[12] | dukat lenny pruski | R* |
| 1587 | dukat lenny pruski | R6 |
| 1588[12] | dukat lenny pruski | R5 |
| 1589[12] | dukat lenny pruski | R5 |
| 1590 | dukat lenny pruski | R7 |
| 1591[12] | dukat lenny pruski | R7 |
| 1594 | dukat lenny pruski | ? |
| 1595[12] | dukat lenny pruski | R6 |
| 1596 | dukat lenny pruski | R6 |
| 1597 | dukat lenny pruski | R6 |
- Dukaty Jerzego Fryderyka
-
1587 awers -
1587 rewers -
1588 awers -
1588 rewers -
1594 -
1595 awers -
1595 rewers -
1597 awers -
1597 rewers
W latach 1603–1608, w trakcie rządów administratora Joachima Fryderyka, monet lennych księstwa pruskiego nie bito. Działalność menniczą wznowił dopiero administrator (w latach 1608–1618) Jan Zygmunt, piastujący w latach 1618–1619 już tytuł księcia pruskiego[11].
W latach 1612–1615 w mennicy w Drezdenku (Nowa Marchia) bito:
- grosze (bezrocznikowe, 1612, 1613, 1614, 1615)[13],
- talary (bezrocznikowa, 1612)[13],
- półtoraki[11] i
- dukaty[11].
W 1617 roku Jan Zygmunt wznowił bicie monet w Królewcu. W ostatnich latach jego panowania (1617–1619) bito:
- półtoraki (1619)[13]
- Półtoraki Jana Zygmunta
-
1619 awers -
1619 rewers
- talary (bezrocznikowe)[13].
Książę pruski Jerzy Wilhelm dokonywał swoich emisji z mennicy królewieckiej ściśle według regulacji Rzeczypospolitej. W związku z tym monety weszły do obiegu na terenie całej unii polsko-litewskiej[11]. Niektóre monety bito jednak w mennicy w Berlinie[14].
Bito następujące nominały[14]:
- szelągi (1623, 1624, 1625, 1626, 1627, 1628, 1629, 1630, 1633),
- grosze (1625),
- półtoraki (1620, 1621, 1622, 1623, 1624, 1625, 1626, 1627, 1628, 1633, 1642 – omyłkowa data),
- Półtoraki Jerzego Wilhelma
-
1620 -
1622 awers -
1622 rewers -
omyłkowa data 1612(1622) awers -
omyłkowa data 1612(1622) rewers -
1623 awers -
1623 rewers -
1624 awers -
1624 rewers -
1628 awers -
1628 rewers
- orty (1621, 1622, 1623, 1624, 1625, 1626),
- Orty Jerzego Wilhelma
-
1621 awers -
1621 rewers -
1622 awers -
1622 rewers -
1623 awers -
1623 rewers -
1624 awers -
1624 rewers -
1626 awers -
1626 rewers
- półtalary (1628, 1629, 1634, 1635, 1636, 1637, 1638),
- talary (1620 – mennica Berlin, 1627, 1628, 1629, 1630, 1631, 1632, 1633, 1634, 1635, 1636, 1637, 1638, 1639),
- Talary Jerzego Wilhelma
-
1620 awers -
1620 rewers -
1634 awers -
1634 rewers
- dwutalary (1623, 1630, 1631, 1640),
- Dwutalary Jerzego Wilhelma
-
1630 awers -
1630 rewers
- 3 talary (1624 – mennica Berlin),
- dukaty (1627, 1633, 1634, 1635, 1637, 1638, 1639, 1640),
- półportugały (1627 – R*).
Po złożeniu hołdu lennego w Warszawie, Fryderyk Wilhelm (tzw. wielki elektor) otworzył ponownie mennicę królewiecką[16].
Do podpisania traktatów welawsko-bydgoskich bito następujące nominały[15]:
- szelągi (bezrocznikowe, 1653, 1654, 1655),
- Szelągi Fryderyka Wilhelma
-
1654 awers -
1654 rewers
- orty (1651, 1652, 1655, 1656, 1657),
- Orty Fryderyka Wilhelma
-
1656 -
1657 NB awers -
1657 NB rewers
- półtalary (1642),
- talary (bezrocznikowe, 1641, 1642, 1652),
- dwutalary (1651, 1653),
- dukaty (1641, 1643, 1445 – Berlin, 1648, 1649, 1650).
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 70, ISBN 978-83-62939-00-8.
- ↑ a b c Andrzej Mikołajczyk, Geneza i rozwój nowożytnej monety polskiej na tle europejskim, Kraków: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Krakowie, 1983, s. 71.
- ↑ Andrzej Mikołajczyk, Geneza i rozwój nowożytnej monety polskiej na tle europejskim, Kraków: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Krakowie, 1983, s. 74.
- ↑ a b c Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 71, ISBN 978-83-62939-00-8.
- ↑ a b Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 72, ISBN 978-83-62939-00-8.
- ↑ a b Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 165, ISBN 978-83-7705-068-2.
- ↑ a b Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 172, ISBN 978-83-7705-068-2.
- ↑ a b c Edmund Kopicki, Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, Lech Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 170, ISBN 83-85075-25-0.
- ↑ a b c d e Edmund Kopicki, Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, Lech Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 171, ISBN 83-85075-25-0.
- ↑ a b Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 178, ISBN 978-83-7705-068-2.
- ↑ a b c d e f g Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 188, ISBN 978-83-7705-068-2.
- ↑ a b c d e f g h i j Edmund Kopicki, Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, Lech Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 172, ISBN 83-85075-25-0.
- ↑ a b c d e Edmund Kopicki, Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, Lech Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 172–173, ISBN 83-85075-25-0.
- ↑ a b c Edmund Kopicki, Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, Lech Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 173-176, ISBN 83-85075-25-0.
- ↑ a b Edmund Kopicki, Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, Lech Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 176-177, ISBN 83-85075-25-0.
- ↑ Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 190,199, ISBN 978-83-7705-068-2.
Literatura
edytujUwaga, tekst pierwotny tego artykułu bazuje na tekście pochodzącym z początków XIX w.:
- Kazimierz Władysław Stężynski-Bandtkie – Numismatyka Krajowa Warszawa 1839 rok.
- Kazimierz Stronczyński – Dawne monety polskie – Piotrków 1885 r.
Język XIX w. próbowano dostosować do XXI-wiecznych standardów. Informacje błędne z punktu stanu wiedzy XXI wieku, zostały usunięte. Uzupełnienia brakujących informacji dokonano na podstawie prac:
- Dylewski A.:Historia pieniądza na ziemiach polskich,Warszawa, 2011
- Kopicki E.:Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych.Warszawa,1995