Krzemień świeciechowski

Krzemień świeciechowski (szary biało nakrapiany) – odmiana krzemienia eksploatowana w pradziejach od epoki kamienia do początku epoki brązu. Powstał w kredowych wapieniach wchodzących w skład mezozoicznej osłony paleozoicznego trzonu Gór Świętokrzyskich. Mimo iż genetycznie powiązany jest ze wschodnią częścią wyżyny świętokrzyskiej, to pod względem geograficznym znajduje się na zachodnim skraju wyżyny lubelskiej. Sto kilkadziesiąt milionów lat po lityfikacji skał węglanowych zawierających konkrecje krzemienia świeciechowskiego Wisła utworzyła w nich zaraz za Annopolem przełom, odcinając tym samym część krzemiennej ławicy wieku turońskiego od ich świętokrzyskiej macierzy. Zatem krzemienie świeciechowskie znalazły się po wschodniej stronie Wisły, tworząc płytowe ławice na różnych poziomach wapiennej skały. Pradziejowe społeczności wykorzystywały wyłącznie bogate złoża wtórne krzemienia, które powstały na skutek odwapnienia 30 m opoki. Tego typu wtórne złoża krzemienia świeciechowskiego występują na terenach między Annopolem, Świeciechowem Poduchownym, Wymysłowem i Wólką Gościeradowską.

Odkrycie

Wychodnie kredowych odmian krzemienia wieku turońskiego odkrył w 1923 r. Jan Samsonowicz. Po przeprowadzeniu analizy makroskopowej wydzielił z grupy skał krzemionkowych szarych, niejednokrotnie kropkowanych lub plamistych, krzemień szary biało nakrapiany. Na terenach przebadanych przez Jana Samsonowicza prócz krzemienia świeciechowskiego występuje także krzemień gościeradowski, krzemień szary, bez kropkowania i plamistości oraz krzemień czarny, określany także czarniawym. Mimo tak wielu występujących w okolicy odmian krzemienia, tylko krzemień świeciechowski cieszył się uznaniem i dominuje w inwentarzach niejednej osady zlokalizowanej w pobliżu wychodni.

Wydobycie

W Świeciechowie-Lasku już sama powierzchnia gleby usiana jest drobinami krzemienia wymieszanego ze skałami węglanowymi, z których pochodzi. Jest to jednak krzemień bardzo mocno zwierzały, co dyskwalifikuje go przy wyborze surowca do produkcji krzemiennych wyrobów. Wspomniane wcześniej wtórne złoża krzemienia o odpowiednich parametrach i o stosunkowo dobrze zachowanej strukturze występują około 60 cm pod powierzchnią gruntu i z nich pozyskiwano surowiec. Dotychczas nie odnaleziono dowodów na to, by w przeszłości eksploatowane były złoża znajdujące się w naturalnej, wapiennej opoce. Znajdowane były co prawda niecki w wapieniach obok pozostałości po pradziejowych miejscach obróbki krzemieni, lecz nie dało się jednoznacznie stwierdzić, czy powstały one wskutek wietrzenia skały, czy też w wyniku celowego skuwania jej przez człowieka. Wielkiej potrzeby kucia skał mogło nie być, ponieważ złoża wtórne są na tyle bogate w krzemienne buły, że z jednego metra sześciennego można pozyskać kilkadziesiąt konkrecji, w tym dużych, osiągających około 50 cm długości. Dysponując tak bogatym złożem krzemienia świeciechowskiego w skale sypkiej, pod niespełna metrową warstwą osadu, wyłupywanie go z wychodni skały litej stawało się nieekonomiczne, gdyż praca byłaby o wiele bardziej czasochłonna, przez co dawałaby gorsze rezultaty.

Teren kopalni wyznaczają pozostałości produkcyjne z rozoranych pracowni nakopalnianych. Stanowisko w Świeciechowie-Lasku zajmuje powierzchnię o wymiarach 1200 na 900 m, czyli około 1 km². Największe nagromadzenie zabytków występuje wzdłuż krawędzi doliny Wisły, w pasie o długości 1 km i szerokości wahającej się od 300 do 500 m.

Charakterystyka

Krzemień świeciechowski występuje w wielu barwnych wariantach. Może przybrać przeróżne odcienie szarości, od jasnej do ciemnej lub niebieskawej, a także barwę brunatną. Jest to spowodowane różnym stężeniem w poszczególnych bryłach kolofanu, substancji bitumiczno-ilastych oraz wodorotlenków żelaza. W obrębie jednej bryły często występuje kilka odcieni krzemionki, wyraźnie się od siebie różniących, przedzielonych ostrą granicą. Cechą dystynktywną krzemienia świeciechowskiego są drobiny kalcytu, które tworzą widoczne makroskopowo białe plamki o średnicy około 1 mm. Obecność miękkiej skały węglanowej w krzemieniu świeciechowskim nie stanowiła jednak przeszkody w jego obróbce, gdyż kalcyt ten jest silnie zsylifikowany, przez co posiada niemalże identyczną twardość i parametry łupliwości, co sam krzemień. Gdy spojrzymy na krzemień świeciechowski przez mikroskop o powiększeniu x400, dostrzeżemy jego drobnoziarnistą budowę oraz nieliczne, lecz bardzo rozległe kawerny, w których zaszła wtórna krystalizacja.

Wykorzystanie

Krzemień świeciechowski wykorzystywany był jeszcze w czasach plejstocenu przez kultury schyłkowego paleolitu. Wytwory z tego surowca pojawiają się w inwentarzach kultury magdaleńskiej, w inwentarzach z tylczakami, oraz w inwentarzach z liściakami kultury świderskiej. Odnaleziono liczne rdzenie obrabiane za pomocą twardego tłuka, co świadczy o tym, że nadawał się nie tylko do później stosowanej metody naciskowej. Krzemień świeciechowski służył także kulturom mezolitycznym do produkcji mikrolitów, na terenach wychodni odnaleziono wytwory kultury janisławickiej oraz komornickiej. Krzemień szary biało nakrapiany cieszył się popularnością także wśród kultur neolitycznych przybyłych na tereny jego występowania. Znane są wytwory krzemienne wykonane przez społeczności kultur naddunajskich, takich jak kultura malicka oraz kultura wołyńsko-lubelska ceramiki malowanej. Krzemień świeciechowski cieszył się także względami u kultury amfor kulistych, kultury złockiej, która wykonywała z niego trójkątne grociki. Z kolei kultura pucharów lejkowatych upodobała sobie ten surowiec do produkcji siekierek oraz długich makrolitów tworzonych za pomocą metody naciskowej.

Krzemień świeciechowski jak widać spełniał kryteria wyboru wielu pradziejowych społeczeństw, które w ciągu wielu tysiącleci obrabiały go na różny sposób i przy użyciu przeróżnych metod. Jest to najlepszym dowodem na to, że jest to krzemień doskonały jakościowo, który nadaje się do wszechstronnej obróbki. Dodatkowym kryterium mogła być jego plamistość i względy estetyczne, lecz niestety nie da się stwierdzić, jakie były gusta i upodobania osób korzystających z wyrobów wykonanych z tego krzemienia. Fakt, iż teraz jest przez wielu uważany za jeden z ładniejszych krzemieni nie musi się bowiem przekładać na dawną modę.

Bibliografia

Bogdan Balcer „Ćmielów Krzemionki Świeciechów – związki osady neolitycznej z kopalniami krzemienia” Warszawa 2002
Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach „Krzemień świeciechowski w pradziejach” pod red. Barbary Matraszek i Sławomira Sałacińskiego Warszawa 2002
Bogdan Balcer „Krzemień świeciechowski w kulturze pucharów lejkowatych – eksploracja, obróbka i rozprzestrzenienie. Wrocław 1975