Wikipedia

Johann Philipp Breyne

Johann Philipp (Jan Filip) Breyne (Breyn, Breynius) (ur. 5 sierpnia 1680 w Gdańsku, zm. 12 grudnia 1764 w Gdańsku) – gdański doktor filozofii i medycyny, z zamiłowania przyrodnik.

Johann Philipp Breyne
Data i miejsce urodzenia

5 sierpnia 1680
Gdańsk

Data i miejsce śmierci

12 grudnia 1764
Gdańsk

Zawód, zajęcie

lekarz, przyrodnik

Autor wielu rozpraw z zakresu historii naturalnej (paleontologii, zoologii i botaniki), członek towarzystw naukowych. Uznawany jest za jednego z pionierów paleontologii[1]. Wyjaśnił biologię i cykl rozwojowy czerwca polskiego[2]. Był przedstawicielem fizykoteologii[3].

Życie i działalność

edytuj

Był synem gdańskiego kupca i botanika Jakoba Breyna i Sary z domu Rogge. Uczył się w Gimnazjum Akademickim (Akademisches Gymnasium) w Gdańsku, a następnie studiował medycynę i nauki przyrodnicze w Lejdzie pod kierownictwem Hermanna Boerhaavego. W 1702 roku uzyskał doktorat z nauk medycznych[4]. Po studiach przez dwa lata podróżował po Europie[5][6][7][8], po czym wrócił do Gdańska, gdzie rozpoczął praktykę medyczną. Posiadał znaczny majątek, więc wkrótce porzucił praktykę lekarską i – wzorem ojca – zajął się studiami botanicznymi[9][10][11], w tym prowadzeniem prywatnego ogrodu botanicznego, w którym uprawiał m.in. ananasy[12][13]. Ożenił się w 1707 roku z Konstancją Ludewig[4]. Miał córki, które były autorkami części barwnych tablic w jego pracach[1]. Jedna z nich (wraz z młodszym bratem) została poddana przez ojca inokulacji, dzięki czemu można uznać Breyna za pioniera szczepień ochronnych w Prusach Królewskich (Breyne przeprowadził ww. zabieg kilkadziesiąt lat wcześniej niż Natanielem Wolfem)[14]. Od roku 1703 był członkiem Towarzystwa Królewskiego w Londynie[4]. Powiększył zbiory przyrodnicze, które gromadzić zaczął jego ojciec. W 1765 roku sam księgozbiór liczył 4,9 tysiąca tomów. Kolekcja obejmowała poza tym zielniki, skamieniałości, minerały, muszle, szczątki zwierząt[15][16][17], a także numizmaty[18][19]. Jednymi z ciekawszych eksponatów były gniazda litewskich remizów[20] oraz „ziołozwierz”, tzw. „owca scytyjska” – uformowany na podobieństwo owcy fragment pędu paprotnika[21].

Życiorys Johanna Breynego (pt. Vita Joannis Philippi Breynii adcommodatae) zawarł gdański botanik Gottfried Reyger w publikacji poświęconej florze gdańskiej Tentamen florae gedanensis methodo sexuali adcommo (1766). Część jego korespondencji naukowej licząca 1,5 tysiąca listów przechowywana jest w Landesbibliothek Gotha w Niemczech[1]. Zbiory przyrodnicze Breyna nabyła caryca Katarzyna II Wielka[4], która przekazała je następnie Aleksiejowi Orłowowi[1].

Prace botaniczne

edytuj

Johann Philipp Breyne opracował na nowo i wydał w 1739 roku dzieło swojego ojca – Jakoba Breyna „Prodromus fasciculi rariorum plantarum…”, opatrując je życiorysem ojca, napisanym przez G. D. Seylera z Elbląga. Był przyjacielem Georga Andreasa Helwinga i mecenasem jego badań. Jako człowiek bogaty, lubiący naukowe wyzwania, kupił rękopis i pokrył koszty druku dzieła Helwinga „Flora quasimodogenita…”, do którego napisał także przedmowę. Opracował, częściowo zebrane jeszcze przez ojca dane dotyczące występowania 26 przedstawicieli rodzin sitowatych (Juncaceae), ciborowatych (Cyperaceae) i wiechlinowatych (Poaceae) w okolicach Gdańska opublikowane następnie w dziele „Agrostographia…” Johanna Scheuchzera z 1719 roku[4].

Prace paleontologiczne i zoologiczne

edytuj

Johann Philipp Breyne jest autorem najstarszych opisów skamieniałości pochodzących ze współczesnych ziem polskich. Opisał belemnity, amonity, łodzikowate, jeżowce i organiczne inkluzje w bursztynie. Zaproponował koncepcję podziału systematycznego mięczaków, obejmującą także zwierzęta wymarłe. Jego prace były wykorzystywane i cenione przez czołowych przyrodników epoki (np. Lamarcka i Cuviera). Uważa się, że sporządzone przez Breynego opisy mamuta pozwoliły odrzucić biblijną koncepcję przedpotopowych potworów i stworzyć pojęcie gatunku wymarłego[1]. Praca monograficzna poświęcona czerwcowi polskiemu (Porphyrophora polonica) uznawana jest za jedno z najważniejszych dzieł osiemnastowiecznej entomologii[22].

Publikacje

edytuj
  • 1704/1705: De Plantis & Insectis Quibusdam Rarioribus in Hispania Observatis. W: Philosophical Transactions, t. 24, s. 2044-2055.
  • 1710/1712: Epistola D. J. Phil. Breynij, M. D. Gedanensis, & Reg. Societ. Lond. Sodal. ad D. Hans Sloane, M. D. Dictoe Societatis Secretarium; Varias Observationes Continens, in Itinere per Italiam Suscepto, Anno 1703. T. 17, s. 447-459.
  • 1724/1725: Dissertatiuncula de Agno Vegetabili Scythico, Borametz Vulgo Dicto. W: Philosophical Transactions, t. 33, s. 353-360.
  • 1725/1726: Observatio de Succinea Gleba, Plantae Cujusdam Folio Impraegnata, Rarissima, t. 34, s. 154-156.
  • 1731: Historia naturalis Cocci Radicum Tinctorii quod polonicum vulgo audit. Danzig.
  • 1731/1732: Some Corrections and Amendments by J.P. Breynius, M.D. F.R.S. concerning the Generation of the Insect Called by Him Coccus Radicum, in His Natural History Thereof, Printed in the Year 1731... W: Philosophical Transactions T. 37, s. 444-447.
  • 1737: A Letter from John Phil. Breyne, M. D. F. R. S. to Sir Hans Sloane, Bart. Pres. R. S. with Observations, and a Description of Some Mammoth's Bones Dug up in Siberia, Proving Them to Have Belonged to Elephants. W: Philosophical Transactions T. 40, s. 124-138.
  • 1739: Prodromi fasciculi rariorum plantarum primus et secundus... (kolejne, zmienione wydanie publikacji ojca)
  • 1739/1741: Observatio de Immodico & Funesto Lapidum Cancrorum, Similiumque Terrestrium Absorbentium Usu, Indeque Ortis Calculis in Ventriculo & Renibus. W: Philosophical Transactions, t. 41, s. 557-559 (wspólnie z Hansem Sloane)

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e Piotr Daszkiewicz, Radosław Tarkowski: Jan Filip Breynius (1680–1764) – zapomniany pionier paleontologii w Rzeczypospolitej. [w:] Przegląd Geologiczny, vol. 57, nr 10 [on-line]. 2009. s. 866-873. [dostęp 2014-01-11].
  2. ↑ Breyne Jan Filip, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2014-01-11].
  3. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Johann Philipp Breyne i jego wykład o powodach, dla których warto studiować Naturę [online].
  4. ↑ a b c d e Magdalena Ziarnek: Badacze szaty roślinnej Pomorza sprzed 1945 roku. Szczecin: Zakład Botaniki i Ochrony Przyrody ZUT w Szczecinie, Lonicera Krzysztof Ziarnek, 2012, s. 25. ISBN 978-83-936344-0-8. (Licencja Creative Commons: Uznanie autorstwa 3.0 Polska)
  5. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Peregrinatio academica gdańskiego przyrodoznawcy Johanna Philippa Breyne’a, cz. I: słynne kolekcje naturaliów, ogrody oraz muzea (Londyn i okolice) [online], www.wilanow-palac.pl [dostęp 2019-01-01].
  6. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Peregrinatio academica gdańskiego przyrodoznawcy Johanna Philippa Breyne’a, cz. II: przystanek Lizbona [online], www.wilanow-palac.pl [dostęp 2019-01-01].
  7. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Peregrinatio academica gdańskiego przyrodoznawcy Johanna Philippa Breyne’a, cz. III: do Florencji [online], www.wilanow-palac.pl [dostęp 2019-01-01].
  8. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Atlas roślin rodzimych i obcych: Johann Philipp Breyne o bieluniu dziędzierzawie i Auguście II Mocnym [online].
  9. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Johann Philipp Breyne i jego ogrody: hortus vivus i hortus siccus, w: Historia – klimat – przyroda. Perspektywa antropocentryczna, Wydawnictwo UMK, Toruń 2018, s. 217-228. [online], wydawnictwo.umk.pl [dostęp 2019-01-01].
  10. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Johann Philipp Breyne i jego rośliny: nasiona z Niderlandów [online], www.wilanow-palac.pl [dostęp 2019-01-01].
  11. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Wstęp, [in:] Christian Heinrich Erndtel, Pamiętnik podroży uczonej do Anglii i Holandii (1706–1707), tłum. i oprac. Katarzyna Pękacka-Falkowska, Halina Bogusz, Warszawa 2018, s. 11–36.
  12. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Atlas roślin rodzimych i obcych: Johann Philipp Breyne, jego córki i szlachetny ananas [online].
  13. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Know-how ogrodnicze Johanna Philippa Breyne’a, czyli o tym, jak wyhodować ananasy w zimnych krajach Europy Północnej [online], www.wilanow-palac.pl [dostęp 2024-01-07].
  14. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Matthias Ernst Boretius z Mazur i jego promocja doktorska w Niderlandach: z badań nad historią nauczania medycyny w XVIII wieku, w: Wybrane problemy historii medycyny. W kręgu epistemologii i praktyki, red. A Magowska z zesp., Poznań 2020, s. 205-221.
  15. ↑ Zofia Schwarz. Prywatne ogrody botaniczne a rozwój nauk przyrodniczych w ośrodku gdańskim w XVI-XVIII wiekach. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”. 31/2, s. 411-444, 1986. 
  16. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Gdańska kolekcja naturaliów Breyne’ów [online], www.wilanow-palac.pl [dostęp 2019-01-20].
  17. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Johann Philippe Breyne i bursztyny (lata 20. XVIII wieku) [online], www.wilanow-palac.pl [dostęp 2019-01-01].
  18. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Johann Philipp Breyne i jego srebrne numizmaty [online], www.wilanow-palac.pl [dostęp 2019-01-01].
  19. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Johann Philipp Breyne i jego złote numizmaty [online], www.wilanow-palac.pl [dostęp 2019-01-01].
  20. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Remizy i uczeni, czyli o ptaszku-rzemieślniku i jego kunsztownych gniazdach [online].
  21. ↑ Katarzyna Pękacka-Falkowska, Johann Philipp Breyne i baraniec (moskiewski) zwany przez niektórych owcą ze Scytii [online], wilanow-palac.pl.
  22. ↑ Łagowska B., Golan K. i Stepaniuk K. 2006. Występowanie czerwca polskiego Porphyphora polonica (L.) (Hemiptera: Margarodidae) w Polsce oraz uwagi o cyklu życiowym. Wiad. Entomol., 25: 5–14
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Johann_Philipp_Breyne&oldid=72430947”