Wikipedia

Japońska ceremonia picia herbaty

Chanoyu (jap. 茶の湯 cha-no-yu ; dosł.: „wrzątek na herbatę”) – japońska ceremonia parzenia sproszkowanej, zielonej herbaty (matcha). Inaczej: sztuka ceremonialnego przyrządzania herbaty[1]. Ceremonia ma podniosły, uroczysty charakter.

Pawilon ceremonii herbacianych
Pawilon należący obecnie do Tokyo Metropolitan Teien Art Museum (w przeszłości własność arystokacji)

Częściowo synonimicznie używa się również słów: chadō lub (pierwotnie) sadō (jap. 茶道), co tłumaczy się jako „droga herbaty”[2], podobnie jak w słowach: kendō („droga miecza”, czyli sztuka posługiwania się mieczem), kadō („droga kwiatów”, to inna nazwa ikebany, sztuki układania kwiatów), czy shodō („droga pisma”, czyli sztuka kaligrafii).

Historia

edytuj
 
Matcha i wagashi
 
Wagashi do ceremonii, zielone na zewnątrz z pastą z czerwonej fasoli (anko) w środku

Krzew herbaty pochodzi prawdopodobnie z górskich regionów południowej Azji, skąd dotarł do Chin, gdzie początkowo traktowano ją jako lekarstwo. Za panowania dynastii Tang (618–907) zieloną herbatę pito dla jej smaku. Liście były prasowane w kostki. Dodawano imbir i sól. Natomiast w okresie dynastii Song (960–1279) liście podgrzewano na parze, suszono i ubijano na proszek. Taką herbatę używano przede wszystkim w celach ceremonialnych w świątyniach, ale stopniowo zaczęto ją cenić szeroko.

Herbata dotarła do Japonii w okresie panowania Tangów, kiedy wymiana kulturalna pomiędzy obu krajami osiągnęła wysoki poziom. Pierwsze wzmianki na temat formalnych ceremonii połączonych z piciem herbaty pochodzą z VIII wieku, ale nie przebiegały one tak, jak dzieje się to dzisiaj. W okresach Nara (710–794) i Heian (794–1185) herbatę już uprawiano w Japonii, ale był to rzadki artykuł i pity głównie przez mnichów w czasie ceremonii oraz przez dworskich arystokratów[3].

Matcha była roztrzepywana w stożkowych miseczkach o nazwie tenmoku-chawan (pol. miseczka do herbaty „oko niebios”)[4]. Zwyczaj ten przeniósł się na pierwsze formy spotkań przy herbacie, czyli chakai. Jedną z nich były spotkania yotsugashira[5] (pol. „cztery głowy”, w znaczeniu czterech gospodarzy), w których uczestniczyli basara[6] (ekstrawaganccy, zachowujący się i ubierający wyzywająco) daimyō[7]. Miały one miejsce w pomieszczeniach, w których znajdowały się cenne przedmioty artystyczne z Chin i Japonii.

W okresie Kamakura (1185–1333) japońscy mnisi i badacze podróżowali do Chin, aby poznawać bogatą kulturę dynastii Song. Wśród nich był mnich Eisai Myōan (1141–1215), który po powrocie do Japonii w 1191 r. wprowadził rytuał przygotowywania herbaty w proszku i picia jej w czasie medytacji zen. Napisał on „Traktat o piciu herbaty dla zdrowia” (jap. Kissa Yōjōki), w którym przedstawił właściwości herbaty, korzystne dla zdrowia fizycznego i duchowego[8]. Stało się to początkiem szerokiej uprawy herbaty oraz rozwoju ceremonii jej parzenia i picia.

 
Ceremonia w ogrodzie o charakterze pokazu

Zainteresowania Eisaia podzielał jego uczeń, Dōgen (1200–1253). W 1227 roku przywiózł z Chin przybory do parzenia herbaty i przekazał wskazówki do organizowania ceremonii herbacianej, regulującej codzienne życie w buddyjskiej świątyni Eihei-ji.

Z biegiem lat zalety herbaty dostrzegła także klasa wojowników oraz nowa, wpływowa klasa kupiecka. W czasie przyjęć o charakterze towarzyskim organizowano konkursy poezji, konkursy identyfikacji rodzajów herbaty, nie stroniono od alkoholu i hazardu. Panował także zwyczaj ostentacyjnego wystawiania kosztownych utensyliów do herbaty, importowanych z Chin.

Dzisiejsza, wyrafinowana w swojej prostocie, ceremonia herbaciana cha-no-yu jest rezultatem wszystkich powyższych czynników wzajemnie na siebie wpływających. Wystawne przyjęcia zamieniły się w lekkie posiłki przed ceremonią, a bogate dekoracje, ozdoby i cenne dzieła sztuki zostały zredukowane do prostych aranżacji w postaci chabana i kakemono. Stało się to pod wpływem zen oraz trzech silnych osobowości, które nadały obecny kształt japońskiej ceremonii przyrządzania i picia herbaty. Byli to: Shukō Murata (także Jukō Murata; 1423–1502), Jōō Takeno (1502–1555), Rikyū Sen (Sen no Rikyū[a]; 1522–1591).

Murata stworzył koncepcję ceremonii picia herbaty, sięgającą daleko poza rozrywkę, właściwości lecznicze i obrzęd świątynny. Pieczołowicie precyzyjny proces jej parzenia i picia w skupieniu miały się stać, według niego, wyrazem wiary zen, że każdy czyn w codziennym życiu jest potencjalnym aktem, który może prowadzić do oświecenia.

Następca Muraty, Jōō Takeno, choć sam był bogaty, nie lubił ostentacji i uprościł wystrój chashitsu, zastępując białe tapety na ścianach powierzchnią glinianą, zamiast drogiego drewna stosował bambus oraz zwęził alkowę tokonoma, obramowując ją naturalnym drewnem. Kładł nacisk na użycie przedmiotów japońskich, a nie chińskich[8].

Gdy Sen no Rikyū w wieku 19 lat został uczniem[9] Takeno, znał już zasady cha-no-yu. Urodził się w Sakai jako najstarszy syn bogatego kupca. Jego dziadek Sen’ami, był artystycznym doradcą sioguna Yoshimasy Ashikaga. Rikyū, podobnie jak inni mistrzowie herbaty w Sakai, studiował zen. Łączył przez to estetyczną prostotę z rezerwą wyrażania ekspresji artystycznej[8]. Cechami jego stylu były: umiar, odrzucenie splendoru i ostentacji, wyeliminowanie wszystkiego, co rozprasza uwagę i budzi niepokój ducha. Jego pawilony herbaciane były z gliny lub drewna, proste, surowe bez ornamentów. Dachy były kryte słomą lub korą cyprysu. To on wprowadził specjalne, bardzo wąskie wejście do chashitsu, zwane nijiri-guchi, które zmusza gości do wpełzania. W tym zamyśle zawarte jest stworzenie równości, odrzucenie hierarchii społecznej[10].

Tradycję wywodzącą się z nauczania Rikyū kultywują do dziś jego potomkowie, należący do trzech rodów/szkół[11]: Ura-Senke, Omote-Senke[12], Mushanokōji-Senke[b]. Dzięki ich nauczaniu, ceremoniał wypracowany przez mistrza został przechowany do czasów obecnych.

Istota „drogi herbaty”

edytuj
 
Pawilon o nazwie „Jō-an” w parku Urakuen, Inuyama, prefektura Aichi (skarb narodowy od 1951 r.); pierwotnie zbudowany w 1618 r. przez Uraku Odę (Nagamasa Oda, 1548–1622), młodszego brata Nobunagi Ody i ucznia Sen no Rikyū, jako część kompleksu świątynnego w Kioto; w 1972 roku przeniesiony do Urakuen[13]
 
Chashitsu, tokonoma (z kakemono i chabana), przyrządy do parzenia herbaty (Museum für Ostasiatische Kunst Dahlem, Berlin)

Anegdota opowiada, że mistrz Rikyū, zapytany kiedyś o istotę „drogi herbaty”, odpowiedział:

Węgla drzewnego wziąć tyle, aby zawrzała woda, herbaty zaś tyle, aby wydobyć właściwy jej smak. Ułożyć kwiaty tak, aby wydawało się, że rosną. Latem stworzyć wrażenie rześkiego chłodu, a zimą – przytulności. I to jest cała tajemnica.

Kiedy jego rozmówca rozczarowany rzekł, że to wszystkim jest wiadome, mistrz odrzekł, że zostanie uczniem tego, który to wie[14].

Piętnasty wielki mistrz rodu Urasenke[15] podczas swojej wizyty w Warszawie w 2007 roku następująco wyjaśniał podstawy „drogi herbaty”:

Najważniejsze z ideałów „drogi herbaty” stworzonej przez Sen no Rikyū sprowadzają się do czterech elementów ceremonii: wa-kei-sei-jaku (harmonia, szacunek, czystość, spokój):

  • wa → oznacza harmonię, jaka powinna panować w stosunkach międzyludzkich, pomiędzy człowiekiem a naturą, w doborze utensyliów herbacianych i w sposobach ich używania, oraz we wszystkich innych aspektach chadō;
  • kei → oznacza szacunek okazywany wszystkim rzeczom, a pochodzi on ze szczerego uczucia wdzięczności za ich istnienie;
  • sei → oznacza czystość, zarówno fizyczną, jak i duchową;
  • jaku → oznacza spokój, stan pokoju ducha[16].

Chashitsu

edytuj

Pomieszczenie do ceremonii powstało jako stojący osobno, niewielki pawilon, otoczony ogrodem (roji) podzielonym na dwie części, pod wpływem dwóch mistrzów herbaty, którzy wnieśli skromność i prostotę. Jōō Takeno (1502–1555), który używał bambusa i surowego drewna oraz Sen no Rikyū, który stworzył mały, kryty strzechą pawilon, zwany soan-chashitsu, który przypominał górską chatę. Ograniczył jego wielkość, liczbę przedmiotów dekoracyjnych, naczyń i elementów roślinnych, stosował proste materiały (ziemię, słomę, nieozdobione drewno).

Ten nowy styl ceremonii parzenia herbaty został nazwany wabi-cha, ponieważ ucieleśniał ideały wabi-sabi[c] w praktyce picia herbaty.

Ceremonia odbywa się w pomieszczeniu, które nazywa się chashitsu[17]. W pomieszczeniu znajduje się specjalna wnęka o nazwie tokonoma, przeznaczona do eksponowania wiszącego na ścianie kakemono (pionowy obraz z wykaligrafowaną sentencją lub samą kaligrafią sentencji buddyjskiej) oraz wazy (hanaire) na kwiaty chabana[18] (kwiaty ceremonii herbacianej). Są one starannie dobierane, pod kątem prostoty i elegancji oraz w zgodzie z porą roku. Chabana wywodzi się od ikebany, ale jest często traktowana jako osobna gałąź sztuki układania kwiatów[19]. Czasami decyduje się także na wydzielenie jednego lub dwóch przedpokoi, w których odbywają się przygotowania do ceremonii[17]. Wyposaża się je w półki i szafkę na przybory kuchenne, a w podłodze konstruuje się zagłębienie z dnem z bambusowej kraty, przez którą spływa woda i na której stawia się duże naczynie na wodę. Czasem wybierano także zwykłą umywalkę z miedzi[20].

Przebieg ceremonii

edytuj
 
Maiko w trakcie ceremonii (w tle tokonoma z kakemono i tokowaki (przestrzeń z półkami)
 
Toshikata Mizuno (1866-1908), Przygotowania do ceremonii, ze zbioru Chanoyu-nichinichisō
 
Chikanobu Yōshū (1838–1912), Cha-no-yu
 
Toshikata Mizuno, Goście opuszczają ceremonię

Tradycyjna ceremonia herbaciana odbywa się w specjalnym, niewielkim pawilonie usytuowanym w ogrodzie, na terenie prywatnym, świątynnym lub parkowym[17]. Wszystkie jej elementy tworzą atmosferę spokoju i symbolizują oderwanie od świata zewnętrznego i codziennych spraw. Ceremonia przebiega w nastroju godności i skupienia, według ściśle przyjętych zasad.

Ogród zapewnia spokojne i naturalne otoczenie, dzięki czemu przygotowuje uczestników do ceremonii. Zazwyczaj podzielony jest na dwie części – zewnętrzną i wewnętrzną. W części zewnętrznej można znaleźć zadaszone miejsce do siedzenia (koshikake-machiai) służące jako poczekalnia na zaproszenie do środka przez mistrza ceremonii. W części wewnętrznej znajduje się zaś dodatkowe miejsca do siedzenia, kamienna misa na wodę (tsukubai) do rytualnego obmycia rąk i płukania ust. Wzdłuż ścieżki prowadzącej do pawilonu, wyłożonej kamieniami, mogą być ustawione kamienne latarnie[17]. Całość mogą dopełniać drzewa, krzewy, staw lub suchy ogród[21].

Przybywających gości gospodarz wita ukłonem przy furtce. Goście wchodzą do ogrodu i spacerując, wyrażają gospodarzowi podziw za aranżację roślin i kamiennych kompozycji. Wszyscy spotykają się przy ogrodowej ławeczce, aby wybrać „głównego gościa honorowego” (shōkyaku). Jest to osoba spośród zaproszonych, która uchodzi za najbardziej szanowaną i obeznaną z etykietą chakai. Jej rolą jest zadbanie – wraz z gospodarzem – o atmosferę spotkania oraz służenie przykładem.

Do pawilonu wchodzi się przez nieduży otwór, zwany nijiri-guchi. Ma on wymiary 80 × 70 cm, więc każdy wchodzący musi niemal wczołgać się do środka. Wejście to symbolizuje równość wszystkich uczestników ceremonii. W dawnych czasach samuraj musiał pozostawić na zewnątrz swoją broń, aby także w ten sposób okazać swoją równość z innymi uczestnikami ceremonii.

Goście siadają na tatami. Pokój ma przeważnie wielkość 2–4 tatami (pierwsze pomieszczenie przeznaczone do ceremonii picia herbaty najprawdopodobniej miało rozmiar trzy na trzy metry i zaprojektował je Shukō Murata[17]). Jest urządzony według zasady określanej dwoma słowami, które zlały się w jedno pojęcie z zakresu japońskiej koncepcji estetyki. Jest to wabi-sabi zapisywane po japońsku: 侘・寂 lub 侘び寂び. Oznacza ono piękno odnajdywane w spokojnej prostocie i ascetycznym wyrafinowaniu[19][22]. W pomieszczeniu nie ma mebli i zbędnych przedmiotów, aby nic nie rozpraszało uwagi uczestników ceremonii.

Kiedy wchodzi gospodarz, gość główny dziękuje mu za zaproszenie i przygotowanie ceremonii. Potem rozpoczyna się rozmowa na temat czarek do herbaty i wiszącego we wnęce zwoju kakemono. Poruszane są tylko tematy związane z ceremonią, gdyż inne byłyby okazaniem nietaktu, poważnym zakłóceniem harmonii tej ceremonii. Goście częstowani są lekkim posiłkiem (kaiseki lub cha-kaiseki[d])[23], na który składają się ryż, zupa, ryba i warzywa. Do posiłku może być podana sake oraz wagashi.

Gospodarz zagotowuje wodę na herbatę w naczyniu zwanym cha-gama, przeciera miseczki i bambusową łyżeczką wsypuje sproszkowaną herbatę (3 łyżeczki na osobę). Potem zalewa herbatę wodą i roztrzepuje ją specjalnym bambusowym przyrządem (chasen), przypominającym z wyglądu pędzel do golenia. Kiedy herbata jest dobrze wymieszana, gospodarz podaje ją gościom. Są jej dwa rodzaje używane w czasie ceremonii: gęsta koi-cha, którą wszyscy piją z jednego naczynia, kolejno je sobie podając, kłaniając się i wypowiadając stosowne słowa uprzejmości. Natomiast usu-cha (słaba, lekka herbata) jest podawana każdemu gościowi osobno. Każda z nich jest przygotowywana inaczej, według skomplikowanych zasad, wymagających długiej nauki.

Na koniec ceremonii gość główny ponownie dziękuje gospodarzowi za przygotowanie ceremonii.

„Droga herbaty”

edytuj

Ceremonia chanoyu (chadō) przebyła długą drogę, w czasie i znaczeniu: od roli napoju i leku, jako część obrzędów świątynnych oraz atrakcja przyjęć i rozrywek arystokratów, aż w końcu stała się istotnym elementem kultury medytacji zen i estetycznej koncepcji widzenia świata. Łączy w sobie także sposób przygotowywania i podawania posiłków, wykorzystania i wpływania na architekturę, aranżację ogrodów, ceramikę i kaligrafię. Jednoczy artystyczną kreatywność, wrażliwość na przyrodę, myśl religijną i wymianę społeczną[24].

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ W tej właśnie postaci zapis nazwiska jest powszechnie znany i stosowany.
  2. ↑ Senke oznacza ród Sen, natomiast: Ura, Omote i Mushanokōji (lub Mushakōji) są przydomkami gałęzi rodu, utworzonymi od umiejscowienia ich rezydencji.
  3. ↑ 1. Wabi → estetyczna i moralna zasada opowiadająca się za korzystaniem ze spokojnego życia wolnego od doczesnych trosk; wywodzi się z dawnej tradycji pustelniczej, podkreśla prosty, surowy typ piękna oraz pogodny, transcendentalny nastrój; centralna koncepcja w estetyce ceremonii picia herbaty, przejawia się w poezji niektórych waka i haiku.
    2. Sabi → ideał poetycki propagowany przez Bashō Matsuo (1644–1694) i jego zwolenników, twórców haiku, chociaż zalążek koncepcji i terminu istniał na długo przed nimi; sabi wskazuje na średniowieczną estetykę łączącą elementy starości, samotności, rezygnacji i wyciszenia; obecne są jednak także barwne, plebejskie cechy kultury okresu Edo (1603–1868); czasami sabi jest używane jako synonim lub w połączeniu z wabi, estetycznym ideałem ceremonii herbacianej.
  4. ↑ Słowo kaiseki ma dwa podobne znaczenia, ale są one inaczej pisane. Oprócz poczęstunku przed ceremonią herbacianą, oznacza zestaw potraw podawany na osobnej tacy dla każdego gościa na przyjęciu lub w restauracji.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Koh Masuda: Kenkyusha’s New Japanese-English Dictionary. Tokyo: Kenkyusha Ltd., 1991, s. 1409. ISBN 4-7674-2015-6.
  2. ↑ Koh Masuda: Kenkyusha’s New Japanese-English Dictionary. Tokyo: Kenkyusha Ltd., 1991, s. 125, 127. ISBN 4-7674-2015-6.
  3. ↑ History of the Japanese Tea Ceremony. Japanese-tea-ceremony.net, 2011. [dostęp 2015-02-01]. (ang.).
  4. ↑ Eiichi Aoki: Japan: Profile of a Nation. Tokyo, New York, London: Kodansha International Ltd., 1995, s. 332. ISBN 4-7700-1892-4.
  5. ↑ H. Paul Varley, Isao Kumakura: Tea in Japan: Essays on the History of Chanoyu. University of Hawaii Press, 1989. s. 14. [dostęp 2015-02-03]. (ang.).
  6. ↑ H.Paul Varley, Isao Kumakura: Tea in Japan: Essays on the History of Chanoyu. University of Hawaii Press, 1989. s. 16. [dostęp 2015-02-03]. (ang.).
  7. ↑ Mikołaj Melanowicz: Historia literatury japońskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 194. ISBN 978-83-01-17214-5.
  8. ↑ a b c Chado – The Japanese Way of Tea. The Urasenke Tradition of Tea, 2002. [dostęp 2015-02-08]. (ang.).
  9. ↑ Rikyu in his youth. Omotesenke Fushin’an Foundation, 2005. [dostęp 2015-02-10]. (ang.).
  10. ↑ Jolanta Tubielewicz: Historia Japonii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984, s. 246–249. ISBN 83-04-01486-6.
  11. ↑ Sansenke Tea Schools in Japan. Japanese-tea-ceremony.net, 2011. [dostęp 2015-02-05]. (ang.).
  12. ↑ Japanese Tea Culture. Omotesenke Fushin’an Foundation, 2005. [dostęp 2015-02-01]. (ang.).
  13. ↑ Urakuen: Garden with a celebrated teahouse. japan-guide.com, 2023. [dostęp 2023-01-16]. (ang.).
  14. ↑ A.L. Sadler: Cha-No-Yu: The Japanese Tea Ceremony. Tuttle Publishing, 1998. s. 102. [dostęp 2015-02-12]. (ang.).
  15. ↑ The Urasenke Chado Tradition. [dostęp 2023-01-09].
  16. ↑ H. Socha: Samurajskie rezydencje. Warszawa: 2007, s. 55. ISBN 978-83-11-10861-5.
  17. ↑ a b c d e D. Young, M. Young: The Art of Japanese Architecture. North Clarendon: 2019, s. 88–93. ISBN 978-0-8048-3838-2.
  18. ↑ Glossary of decorative objects in the tea room. Japanese-tea-ceremony.net, 2011. [dostęp 2015-02-05]. (ang.).
  19. ↑ a b Japan: Profile of a Nation. Tokyo, New York, London: Kodansha International Ltd., 1995. ISBN 4-7700-1892-4.
  20. ↑ E.S. Morse: Japanese Homes and their Surroundings. 2016, s. 144–145. ISBN 978-0-486-20746-9.
  21. ↑ H. Socha: Samurajskie rezydencje. Warszawa: 2007, s. 131. ISBN 978-83-11-10861-5.
  22. ↑ I. Kordzińska-Nawrocka: Tradycyjna kultura wabi i sabi. W: Kultury świata w dialogu. red. A. Czajka. Warszawa: 2012, s. 102–106. ISBN 978-83-7072-753-6.
  23. ↑ Kenkyusha’s New Japanese-English Dictionary. Tokyo: Kenkyusha Ltd., 1991, s. 670. ISBN 4-7674-2015-6.
  24. ↑ Eiichi Aoki: Japan: Profile of a Nation. Tokyo, New York, London: Kodansha International Ltd., 1995, s. 331. ISBN 4-7700-1892-4.

Bibliografia

edytuj
  • Sen Soshitsu, O duchu herbaty, Poznań 2007, Jeżeli P To Q Wydawnictwo (pol.)
  • Anna Zalewska, Droga herbaty, Wiedza i Życie 2006/9

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Japońska_ceremonia_picia_herbaty&oldid=74858848”