Jan Mosdorf
Jan Mosdorf, ps. „Andrzej Witowski” (ur. 30 maja 1904 w Warszawie, zm. 11 października 1943 w Auschwitz[1]) – polski publicysta i doktor filozofii, działacz Obozu Wielkiej Polski, prezes Związku Akademickiego Młodzież Wszechpolska, a także przywódca Obozu Narodowo-Radykalnego, więzień i ofiara niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz.
| |
| Data i miejsce urodzenia |
30 maja 1904 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
11 października 1943 |
| Prezes Młodzieży Wszechpolskiej | |
| Okres |
od 1928 |
| Przynależność polityczna | |
| Poprzednik | |
| Następca | |
Życiorys
edytujEdukacja
edytujUrodził się 30 maja 1904 w Warszawie, w rodzinie Bronisława i Bronisławy z Witowskich[2]. Był wychowywany przez ojczyma, przemysłowca Franciszka Franaszka[3]. Uczęszczał w Warszawie do Gimnazjum Filologicznego im. gen. Wojciecha Chrzanowskiego. W 1922 zdał maturę i został studentem Uniwersytetu Warszawskiego. Początkowo studiował prawo, później filozofię. W październiku 1928 otrzymał dyplom magisterski z filozofii na podstawie pracy Poglądy etyczne Zygmunta Balickiego. Naukę kontynuował na Sorbonie w Paryżu. W 1934 uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy Filozofia dziejów Augusta Comte’a, pisanej pod kierunkiem Władysława Tatarkiewicza[4].
Działalność w MW i OWP
edytujZ endecją związany od czasów nauki w gimnazjum, jako uczeń był członkiem tajnej organizacji związanej z Ligą Narodową. Od początku studiów należał do organizacji młodzieżowych, m.in. do Młodzieży Wszechpolskiej[4]. Był stałym publicystą pism młodzieży akademickiej „Akademik Polski”, „Szczerbiec”, publikował także na łamach: „Gazety Warszawskiej”, „Prosto z Mostu”, „Awangardzie” i tygodniku „Myśl Narodowa”.
Na IV Kongresie Młodzieży Wszechpolskiej we Lwowie w grudniu 1928 r. został wybrany prezesem Rady Naczelnej MW, co uczyniło go głównym reprezentantem organizacji na kilka lat. Równocześnie działa w Obozie Wielkiej Polski[4][5].
Jako prezes MW głosił hasła dyskryminacji studentów żydowskich. Domagał się usunięcia wszystkich Żydów z organizacji studenckich i ograniczenia wszelkiej pomocy akademickiej dla studentów Żydów (także dla Żydów ochrzczonych)[6]. W pracy „Akademik i Polityka” domagał się ścisłej separacji Polaków i Żydów, argumentował, że Żydzi są odmienną rasą, która może niejako „skazić polską kulturę” i „wchłonąć” rasę polską[7][8]. Pisał m.in.: patriota musi sobie postawić za zadanie zwalczanie żydów na każdym kroku. Bojkot towarów i sklepów żydowskich, bojkot studentów żydów, okazywanie im zawsze, iż są nam wstrętni i zbyteczni, wreszcie eliminacja żydów z kół naukowych, sportowych, literackich...[9] Podczas obrad Rady Naczelnej MW 15–17 maja 1932 roku zgłosił postulat całkowitego pozbawienia Żydów praw politycznych, niezależnie od wyznania (także ochrzczeni Żydzi mieli być tych praw pozbawieni). Żydzi mieliby być pozbawieni możliwości zajmowania jakichkolwiek stanowisk publicznych, zwolnieni z możliwości służby wojskowej i obciążeni specjalnym podatkiem[10].
Należał do Obozu Wielkiej Polski, w którym w latach 1932–1933 przewodniczył Ruchowi Młodych OWP[potrzebny przypis].
Po delegalizacji OWP w 1933 kierował ogólnokrajową Sekcja Młodych Stronnictwa Narodowego[11].
Działalność w ONR
edytuj14 kwietnia 1934 zerwał z SN, podpisał deklarację programową Obozu Narodowo-Radykalnego i został jednym z jego przywódców – był przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego ONR. Oenerowcy, w tym Mosdorf, myśleli, że uda im się szybko pokonać sanację i doprowadzić narodowców do władzy, co im się jednak nie udało[12].
Przez pewien czas Mosdorf redagował oficjalne czasopismo ONR – tygodnik, a później dziennik „Sztafeta”. W czerwcu 1934, po zamachu na ministra Bronisława Pierackiego, przywódcy ONR zostali aresztowani i osadzeni w obozie w Berezie Kartuskiej. Mosdorf ukrył się i nie został aresztowany. Jego postępowanie zostało źle przyjęte przez kolegów, którzy uznali je za tchórzostwo[13]. Po wypuszczeniu przywódców ONR z Berezy formacja ta podzieliła się na dwie mniejsze frakcje ONR „Falanga” i ONR „ABC”. Mosdorf nie wszedł do żadnej frakcji, stał na uboczu, nie angażował się w działalność nielegalnego wówczas ONR[14].
Po rozwiązaniu ONR zajmował się filozofią, utrzymywał regularne kontakty z profesorem Władysławem Tatarkiewiczem i uczestniczył w jego seminariach. Z pozycji politycznego outsidera zaczął współpracę ze Stanisławem Piaseckim, wydawcą renomowanego tygodnika społeczno-kulturalnego „Prosto z Mostu”. Współpraca ta trwała nieprzerwanie do wybuchu wojny. W 1938 wydał w dwóch tomach studium społeczno-polityczne pt. Wczoraj i jutro[4].
Konspiracja w czasie II wojny światowej
edytujZ chwilą okupacji kraju, wrócił w szeregi działającego w konspiracji Stronnictwa Narodowego. 4 grudnia 1939 uczestniczył w inauguracyjnym posiedzeniu członków redakcji „Walki”, organu SN. Później pomagał przy jej redagowaniu naczelnemu, Stanisławowi Piaseckiemu. Był członkiem centralnego wydziału propagandy Zarządu Głównego SN, był też czynny w tworzących się strukturach wojskowych – późniejszej Narodowej Organizacji Wojskowej[4].
W czerwcu 1940 został aresztowany przez Gestapo i osadzony na Pawiaku[4].
W Auschwitz
edytuj6 stycznia 1941 wysłano go do obozu Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Tam spotkał i został otoczony opieką przez swego przyjaciela z ONR Bolesława Świderskiego, który wysoko cenił Mosdorfa i uważał go za jednego z najwybitniejszych polityków i myślicieli młodego pokolenia. Ta opieka uratowała Mosdorfowi życie i pozwoliła na przedłużenie jego wegetacji w obozie. Popierał też powołanie wśród więźniów wspólnego frontu walki i samopomocy[4]. Jak wspominał Jerzy Ptakowski, współwięzień Oświęcimia, konspiracyjna grupa członków Stronnictwa Narodowego rozpoczęła działalność już w pierwszych miesiącach istnienia obozu[potrzebny przypis]. W jej skład wszedł także Mosdorf i należał do jej kierownictwa – tzw. „trójki górnej”[15]. Był niezwykle aktywny, m.in. wygłaszał tajne wykłady z historii, a potrzebującym pomagał zdobywać jedzenie i ubranie. Z ramienia grupy SN utrzymywał kontakty z innymi organizacjami na terenie obozu. Przez pewien czas pracował w szpitalu obozowym, co ułatwiało mu kontakty z różnymi działaczami politycznymi i nie tylko. Liczba członków podziemnej organizacji narodowej w obozie dochodziła do 100 osób, w tym m.in. ekonomista Roman Rybarski[potrzebny przypis].
Według niektórych relacji w Auschwitz Mosdorf zaczął udzielać pomocy także Żydom. Do tej pory politycznie zwalczał Żydów i lewicę, dopóki w jego mniemaniu byli oni zagrożeniem dla narodu i państwa polskiego. Z chwilą, gdy Żydzi stanęli w obliczu biologicznej zagłady, wspierał ich według swych możliwości[4].
Inne relacje twierdzą jednak, że bynajmniej nie wyzbył się antysemityzmu. Uważał, że należy pomagać przede wszystkim Polakom, a nie Żydom. Twierdził podobno: „nie mam zamiaru pomagać Żydom, zależy mi przede wszystkim na pomaganiu Polakom”[16]. Zdaniem innej relacji pomagał Żydom sporadycznie, znacznie rzadziej niż Polakom, ponieważ za głównego wroga uważał Niemców i chciał wytworzyć jednolity front pomiędzy Żydami i Polakami. Chciał uniknąć konfliktów pomiędzy Polakami i Żydami[17].
Według niektórych relacji został wykluczony z ruchu narodowego za kontakty z Żydami[18].
Mosdorf padł ofiarą donosu. Nie jest do końca jasne kto go wydał. Według jednej z relacji doniósł na niego inny więzień, Polak, który poinformował Niemców, że Mosdorf pomaga Żydom i prowadzi działalność komunistyczną[17]. Według innej relacji donosicielem był jeden z Białorusinów – volksdeutsch i kapo, antysemita, który informował Niemców o osobach zaangażowanych w pomoc niesioną Żydom[potrzebny przypis].
25 września 1943 Mosdorf został osadzony w bloku XI[potrzebny przypis], a 11 października został rozstrzelany przez Niemców w zbiorowej egzekucji[4]. Miał wtedy 39 lat. Jego symboliczna mogiła znajduje się na starym cmentarzu Powązkowskim (kwatera PPRK-1-76/77/78)[19]. Po wojnie komunistyczna propaganda przedstawiała go fałszywie, jako tego, który zerwał z Obozem Narodowym[20].
Upamiętnienia
edytujOd 2005 roku na Podhalu rokrocznie w październiku odbywa się Rajd im. Jana Mosdorfa.
Przypisy
edytuj- ↑ Jan Mosdorf [online], Sejm-Wielki.pl [dostęp 2023-09-29].
- ↑ Czy wiesz kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania. Stanisław Łoza (red.). Warszawa: 1939, s. 203. [dostęp 2021-08-18].
- ↑ W.J. Muszyński, Jan Mosdorf, [w:] Lista strat działaczy obozu narodowego w latach 1939–1955, red. W.J. Muszyński, J. Mysiakowska-Muszyńska, t. 1, Warszawa 2010, s. 223.
- ↑ a b c d e f g h i R. Łętocha: Koncepcje Jana Mosdorfa jako przykład nacjonalizmu katolickiego. W: B. Grott: Nacjonalizm czy nacjonalizmy? Funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich w kształtowaniu idei nacjonalistycznych. Kraków: 2006. ISBN 83-60490-06-6.
- ↑ IV Kongres Młodzieży Wszechpolskiej. „Akademik Polski”. nr 1-2 rok III, s. 5, styczeń-luty 1929.
- ↑ Szymon Rudnicki: Falanga. Ruch narodowo-radykalny. Warszawa: 2018, s. 213. ISBN 978-83-7545-820-6.
- ↑ Szymon Rudnicki: Falanga. Ruch narodowo-radykalny. Warszawa: 2018, s. 454. ISBN 978-83-7545-820-6.
- ↑ Jan Mosdorf: Akademik i Polityka. Warszawa: 1929, s. 5.
- ↑ Jan Mosdorf, Akademik i Polityka, s. 9.
- ↑ Roman Wapiński: Narodowa Demokracja 1893–1939 : ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej. Wrocław: 1980, s. 292. ISBN 83-04-00008-3.
- ↑ Szymon Rudnicki: Falanga. Ruch narodowo-radykalny. Warszawa: 2018, s. 36. ISBN 978-83-7545-820-6.
- ↑ Szymon Rudnicki: Falanga. Ruch narodowo-radykalny. Warszawa: 2018, s. 38. ISBN 978-83-7545-820-6.
- ↑ Szymon Rudnicki: Falanga. Ruch narodowo-radykalny. Warszawa: 2018, s. 51. ISBN 978-83-7545-820-6.
- ↑ Szymon Rudnicki: Falanga. Ruch narodowo-radykalny. Warszawa: 2018, s. 68. ISBN 978-83-7545-820-6.
- ↑ M. Kofin, Jan Mosdorf (1904-1943). Życie i myśl polityczna, Warszawa 2023, s. 230.
- ↑ Tzipora Hager Halivni. The Birkenau Revolt: Poles Prevent a Timely Insurrection. „Jewish Social Studies”. Vol. 41, No. 2, s. 123–154, spring 1979.
- ↑ a b Nechama Tec. Polish anti-semites and jewish rescue during Holocaust. „Proceedings of the World Congress of Jewish Studies”. Division B, Volume III, 1985.
- ↑ „Istnieje kilka wiarygodnych relacji, że Mosdorf został wykluczony z „narodowej” organizacji konspiracyjnej za kontakty z Żydami” – Grzegorz Krzywiec. O klerykalnym faszyzmie po latach. Na marginesie Curriculum vitae Jędrzeja Giertycha. „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”. 9/2013. s. 545.
- ↑ Cmentarz Stare Powązki: MIECZYSŁAW WITOWSKI, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2019-12-23].
- ↑ M. Kofin, Jan Mosdorf (1904-1943). Życie i myśl polityczna, Warszawa 2023, s. 246-255.
Bibliografia
edytuj- R. Łętocha, Koncepcje Jana Mosdorfa jako przykład nacjonalizmu katolickiego, [w:] Nacjonalizm czy nacjonalizmy? Funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich w kształtowaniu idei nacjonalistycznych, red. B. Grott, Kraków 2006.
- Mateusz Kotas, Jan Mosdorf. Filozof, ideolog, polityk, Krzeszowice: Dom Wydawniczy „Ostoja” Andrzej Siekierżycki, 2007, ISBN 978-83-60048-37-5, OCLC 189598146.
Linki zewnętrzne
edytuj- Publikacje J. Mosdorfa w zbiorach Biblioteki Narodowej – wersja cyfrowa na Polona.pl