Dialekt alemański
Dialekt alemański (nazwa własna: Alemannisch) – grupa zróżnicowanych gwar górnoniemieckich języka wysokoniemieckiego z rodziny języków germańskich. Bywa określany jako odrębny od niemieckiego język alemański. Funkcjonuje głównie w formie mówionej; funkcję języka literackiego na obszarze jego występowania pełni standardowa niemczyzna.
| Obszar |
Szwajcaria, Niemcy, Austria, Liechtenstein i inne | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
ok. 10 mln | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| UNESCO | 2 wrażliwy↗ | ||||||
| Ethnologue | 5 rozwojowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-2 | gsw | ||||||
| ISO 639-3 | gsw | ||||||
| IETF | gsw | ||||||
| Glottolog | alem1243 | ||||||
| Ethnologue | gsw | ||||||
| WALS | gos, gtg | ||||||
| Występowanie | |||||||
| |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Posługuje się nim około 10 milionów ludzi w 7 państwach: Szwajcarii (cały region niemieckojęzyczny poza rejonem Samnaun przy granicy z Austrią), Niemczech (Szwabia i większość Badenii-Wirtembergii), Austrii (tylko Vorarlberg), całym Liechtensteinie, Włoszech (kilka izolowanych miejscowości w płn.-zach. Alpach), Francji (Alzacja) oraz Wenezueli (język kilku osad kolonistów od 1843).
Nazwa dialektu pochodzi od dawnego związku niemieckich plemion z tego regionu (Alamanowie).
Odmiany
edytujIstnieją następujące etnolekty alemańskie:
- szwabski (Szwabia, RFN), jego cechą jest zastąpienie górnowysokoniemieckich: û, î przez [ou], [ei] (zamiast niemieckich: [aʊ], [aɪ]).
- dolnoalemański lub południowoalemański, zachował niemieckie: /k/ jako [kʰ] (lub [kx]), zamiast górnoalemańskiego [x]. Pododmiany:
- alzacki (lub język alzacki) (Alzacja we Francji)
- alemán coloniero (w Wenezueli)
- gwara Bazylei (miasto Bazylea w Szwajcarii)
- alemański okolic Jeziora Bodeńskiego (południowa Wirtembergia, płd.-wsch. Badenia, płn.-zach. Vorarlberg)
- górnoalemański (Szwajcaria i częściowo Vorarlberg oraz południowy Schwarzwald). cechuje się przejściem /k/ w [x]. Pododmiany:
- gwara Berna
- gwara Zurychu
- gwara Vorarlbergu
- wysokoalemański lub najwyższy alemański (we wschodniej części kantonu Valais, kilku miejscowościach we włoskich Alpach, w Berner Oberland (kanton Berno) i w niemieckojęzycznej części kantonu Fryburg). W odróżnieniu od innych etnolektów posiada [ʃniːə(n)], [buːə(n)] zamiast [ʃneijə bouwə]. Pododmiany:
- gwary kantonu Valais
- gwara Walser
- gwary kantonu Valais
Język literacki
edytujNajstarszym zapisem dialektu są krótkie napisy na fibulach, pochodzących z VI wieku. Pierwsze teksty ciągłe zostały zapisane w VIII wieku w opactwie St. Gallen, np. modlitwa Ojcze nasz:
- Fater unser, thu bist in himile
- uuihi namu dinan
- qhueme rihhi diin
- uuerde uuillo diin,
- so in himile, sosa in erdu
- prooth unseer emezzihic kip uns hiutu
- oblaz uns sculdi unsero
- so uuir oblazem uns skuldikem
- enti ni unsih firleit in khorunka
- uzzer losi unsih fona ubile
Konfederacja Szwajcarska sporządziła swoje kroniki w XIV wieku w dialekcie alemańskim. Także na ten dialekt przetłumaczył Biblię szwajcarski reformator religijny Huldrych Zwingli w 1520. Od XVII wieku datuje się wypieranie gwar alemańskich przez język niemiecki, jako język literacki. Z tego powodu do dziś nie istnieje żadna spójna ortografia gwar alemańskich (brak normy literackiej).
W 1803 Johann Peter Hebel napisał Opowieści alemańskie (Alemannische Gedichte) w tym dialekcie. Szwajcarscy pisarze często świadomie używają zapożyczeń z dialektu tzw. „helwetyzmów” w swoich utworach, pisanych w języku niemieckim, np. Jeremias Gotthelf i Tim Krohn.
Cechy
edytujPołudniowa (alpejska) część obszaru dialektu cechuje się znacznie większymi różnicami od standardowego języka niemieckiego, niż część północna (w RFN).
Ponieważ południowe gwary alemańskie (np. w Szwajcarii) są w większości trudno lub w niewielkim stopniu rozumiane przez użytkowników języka niemieckiego, niektórzy językoznawcy, opierając się na kryteriach SIL International i UNESCO, opisują ten etnolekt jako odrębny „język alemański” lub 4 odrębne języki: szwabski, alemański, walser i niemiecki „colonia tovar” (w Wenezueli).
Szwajcarskie gwary alemańskie są często określane jako „szwajcarski język niemiecki” lub Schwyzerdütsch.
Najważniejsze cechy to:
- częste użycie zdrobnień: na północy- przyrostek -le; na południu: -li (zamiast niemieckiego -chen), np. Häusle, Hüüsle, Hüüsli, Hiisli (domek).
- Zróżnicowanie między południowymi i północnymi gwarami w wymowie ch po samogłoskach: i, e, ä, ö, ü i spółgłoskach.
- czasownik być jest różnie odmieniany w różnych gwarach:
(częste formy gs*- pochodzą od słów pokrewnych ge-sein, niespotykanych we współczesnym języku niemieckim.)
| Odmiana czasownika być w gwarach alemańskich | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| język polski (język niemiecki) |
dolnoszwabski | alzacki | Allgäuerisch | Dolny Markgräflerland |
Voralpenland | wschodnioszwajcarski | zachodnioszwajcarski | Sensler |
| ja jestem (ich bin) |
I ben | Ich bin | I bin | Ich bi | I bee | I bi | I(g) bi | I bû |
| ty jesteś (du bist) |
du bisch | dü bisch | du bisch | du bisch | dou bisch | du bisch | du bisch | dù bûsch |
| on jest (er ist) |
er isch | är isch | är isch | är isch | är isch | är isch | är isch | är isch |
| my jesteśmy (wir sind) |
mir send | mir sinn | mir send/sönd | mir sin | mr send | m(i)r send/sön/sinn | mir sy | wier sy |
| wy jesteście (ihr seid) |
ihr send | ihr sinn | ihr send | ihr sin | ihr send | i(i)r sönd/sind | dihr syt | ier syt |
| oni są (sie sind) |
dui send | sie sinn | dui send | si sin | dia send | di sönd | si sy | si sy |
| ja byłem (ich bin ... gewesen) |
i ben gwä | ich bin gsinn | i bi gsi | ich bi gsi | i bee gsei | i bi gsi | i(g) bi gsi/gsy | i bû gsyy |