Gryźliny (powiat olsztyński)
Gryźliny (dawniej niem. Grieslienen[4]) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Stawiguda[5].
| wieś | |
 Przystanek kolejowy w Gryźlinach | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2022) |
570[2] |
| Strefa numeracyjna |
89 |
| Kod pocztowy |
11-034[3] |
| Tablice rejestracyjne |
NOL |
| SIMC |
0488906 |
Położenie na mapie gminy Stawiguda  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego  | |
 53°36′57″N 20°20′24″E/53,615833 20,340000[1]
| |
W latach 1954–1957 wieś należała i była siedzibą władz gromady Gryźliny, po jej zniesieniu w gromadzie Stawiguda. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa olsztyńskiego. Wieś znajduje się w historycznym regionie Warmia.
W Gryźlinach znajduje się kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem św. Wawrzyńca. We wsi znajduje się lądowisko (dawne lotnisko wojskowe), z którego startowały samoloty, uczestniczące w nalotach na Polskę (1939). Po II wojnie światowej nieużytkowane. Obecnie reaktywowane i od 14 czerwca 2007 roku wpisane do Rejestru Lotnisk i Lądowisk ULC pod numerem 36.[6] Jest tu także przystanek kolejowy na trasie Olsztyn – Olsztynek.
Historia
edytujNajpierw, około 1356 r., powstał młyn (osada młyńska). Wieś, pod pierwotną nazwą Wisenthal, założona była w 1358 r. przez kapitułę warmińską, lokowana na prawie chełmińskim. Zasadźcą wsi na 60 włókach ziemi uprawnej (w tym 5 włók na uposażenie kościoła) i 40 włók lasu, był Jan Kogeler (lub Johannes Rogeler[7]. W 1517 r. wieś zapisano pod nazwą Greseling, a w 1576 – Krissling. W 1755 r. pojawiła się nazwa Griesslinen. W 1879 roku pojawiła się współczesna nazwa Gryźliny[8].
Gryźliny były wielokrotnie niszczone podczas wojen polsko-krzyżackich w XV i XVI wieku. Kościół w Gryźlinach wybudowano w XV w. a pierwszym proboszczem był Adam, syn Jana, pochodzącego z Mazowsza. Po zniszczeniach wojennych kościół odbudowano w 1573 r. Nowy kościół był konsekrowany w 1580 r. przez biskupa Marcina Kromera. W 1708 r. we wsi pojawiła się epidemia dżumy.
W 1783 r. we wsi było 39 domów. W 1818 r. mieszkało tu 215 osób. W spisie z 1861 r. odnotowano 457 katolików i dwóch ewangelików, wszyscy mówili po polsku. W Gryźlinach w 1881 roku powstała biblioteczka Towarzystwa Czytelni Ludowych. W 1891 powstało we wsi polskie kółko rolnicze. W latach międzywojennych działały we wsi liczne organizacje polskie. W 1919 r. założono w Gryźlinach kasę pożyczkowo-oszczędnosciową. W czasie plebiscytu w 1920 r. za Polską oddano 176 głosów. W 1939 r. we wsi było 939 mieszkańców.
Po 1945 r. Gryźliny były wsią sołecką ze szkołą, biblioteką, kościołem i kilkoma sklepami. W 1998 r. we wsi mieszkały 582 osoby.
Zabytki
edytujKościół gotycki zbudowano w 1573, konsekrowany przez bpa Marcina Kromera 17 września 1580. Prezbiterium i zakrystia dobudowane zostały w 1933 r. Wieża z XVIII w., drewniana, dwukondygnacyjna, kryta gontem[9]. Barokowy wystrój wnętrza, ołtarz główny z ok. 1700 r., w balustradzie chóru malowane płyciny z figurami świętych, z XVII w.[10] Jest to budowla orientowana (względem stron świata), salowa na rzucie prostokąta, murowana z kamieni polnych z ceglanymi narożnikami. Do nawy, od strony południowej, przylega murowana i otynkowana kaplica chrzcielna. Nawa przykryta jest pozornym sklepieniem kolebkowym[11].
Ludzie związani z miejscowością
edytuj- W Gryźlinach w 1890 r. urodził się Jan Baczewski (1890–1958), zasłużony działacz polski w Niemczech, kierownik i współzałożyciel wielu polskich organizacji i stowarzyszeń, w 1921 r. sekretarz generalny Związku Polaków w Prusach Wschodnich. Wywalczył tzw. ordynację szkolną, zezwalającą na zakładanie polskich szkół prywatnych w Niemczech.
- ks. dr Robert Bilitewski (1859–1935), tutejszy proboszcz, który starał się o zachowanie języka polskiego w szkole oraz w czasie mszy w kościele. Za te poczynania został przeniesiony przez bp. Andrzeja Thiela w 1903 r. w inne rejony Warmii (Wilczkowo).
- W Gryźlinach urodził się ks. Franciszek Klimek (1884–1941), pedagog i działacz na rzecz polskości, zamordowany w obozie koncentracyjnym w Dachau w 1941 r.
Bibliografia
edytuj- Jan Chłosta, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn: Wyd. Littera, 2002, ISBN 83-914158-5-6, OCLC 830456403.
- Mieczysław Wieliczko, Janina Bosko, Bronisław Magdziarz, Kościoły i kaplice Archidiecezji Warmińskiej, tom I. Święta Warmia, Olsztyn: Kuria Metropolitalna Archidiecezji Warmińskiej, 1999, ISBN 83-86926-07-4, OCLC 831022259.
- Georg Kellmann, Historia parafii Klebark Wielki, jej wiosek i okolic. Parafia p.w. Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Klebarku Wielkim, Klebark Wielki 2007, ISBN 978-83-918968-1-5
- ks. Walenty Barczewski Geografia polskiej Warmii
Przypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 39718
- ↑ Dane Statystyczne [online], Gmina Stawiguda [dostęp 2022-08-29] (pol.).
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 347 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
- ↑ Główny Urząd Statystyczny: Rejestr TERYT. [dostęp 2014-02-23].
- ↑ Wczoraj ściernisko, jutro lotnisko. [dostęp 2009-09-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-09-06)].
- ↑ Georg Kellmann, Historia parafii Klebark Wielki, jej wiosek i okolic. Parafia p.w. Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Klebarku Wielkim, Klebark Wielki 2007
- ↑ Jan Chłosta, Gryźliny wieś u źródeł Pasłęki, 2008.
- ↑ Piotr Skurzyński "Warmia, Mazury, Suwalszczyzna" Wyd. Sport i Turystyka - Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8 s. 233
- ↑ Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury, przewodnik. Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7 s. 81
- ↑ Kościoły i kaplice Archidiecezji Warmińskiej, tom I. Święta Warmia. Kuria Metropolitalna Archidiecezji Warmińskiej, Olsztyn 1999, s. 214-215.