Fantastyka socjologiczna
Fantastyka socjologiczna[1] (rzadziej: fantastyka społeczna[2][3], z ang. social fiction lub social science fiction[4]) – nurt gatunku fantastyki naukowej, który koncentruje się na zagadnieniach socjologicznych: mechanizmach, jakim podlegają hipotetyczne społeczeństwa, zagadnieniach społecznych, które mogą pojawić się w „przyszłości na skutek wprowadzania daleko idących udogodnień życiowych, bądź socjologicznych mechanizmów pozwalających na skuteczne sterowanie społeczeństwem”[4]. Do gatunku fantastyki socjologicznej można zaliczyć antyutopię i dystopię, często wiąże się z fantastyką polityczną lub obyczajową. Tematem utworów tego gatunku często są futurystyczne systemy totalitarne.
Charakterystyka
edytujW fantastyce socjologicznej najważniejszą rolę zawsze gra funkcjonowanie społeczeństwa w obrębie świata przedstawionego, a przede wszystkim jego struktura. Zazwyczaj porusza tematykę związaną z systemem totalitarnym. Zwykle najważniejszy w strukturze jest interes grupy rządzącej, lub czasem automatów kontrolujących życie społeczne. Systemem rządzi zwykle nieznana powszechnie elita, niedostępna dla przeciętnego człowieka przez system bardzo mocno rozbudowanej biurokracji. Społeczeństwo żyje więc w świecie zmanipulowanym, ale zwykle nie zdając sobie sprawę z manipulacji[5].
Historia
edytujOpisy fikcyjnych społeczeństw można znaleźć w najstarszych utworach uznawanych za fantastycznonaukowe, np. Utopii Thomasa More’a, Mieście Słońca Tommaso Campanelli, Podróżach Guliwera Jonathana Swifta[6]. W klasycznym okresie rozwoju nowoczesnej s-f na uwagę zasługują utwory H. G. Wellsa (Wehikuł czasu, Kiedy śpiący budzi się, czy Ludzie jak bogowie) oraz Aldousa Huxleya (Nowy wspaniały świat, Wyspa). Gatunek był szczególnie popularny w czasach zimnej wojny, do klasyki literatury przeszły utwory George’a Orwella Rok 1984 i Folwark zwierzęcy. Specyficzną odmianę fantastyki socjologicznej reprezentowała Ursula K. Le Guin, w której utworach (Lewa ręka ciemności, Wydziedziczeni, Cztery drogi ku przebaczeniu) różnicę w stosunku do znanych nam społeczeństw stanowią odmienne relacje między płciami (np. związki małżeńskie złożone z czterech osób albo społeczeństwo złożone z osobników androgynicznych, spontanicznie zmieniających płeć), czy panujący ustrój społeczny (dominująca anarchia, ogólnoplanetarne niewolnictwo).
Fantastyka socjologiczna w Polsce
edytujFantastyka socjologiczna w Polsce pojawiła się w polskiej literaturze w drugiej połowie lat 70. i była obecna do końca lat 80.[7][8] (choć spotyka się stwierdzenia, że właściwie ruch wygasł już w połowie lat 80.[9]). Krytycy określają nurt „fenomenem literacko-społecznym”[1][10].
Antoni Smuszkiewicz uważa, że w odniesieniu do polskich utworów bardziej odpowiednie byłoby określenie fantastyka polityczna[11], podobnie wypowiada się Robert Klementowski[12]. Klementowski ocenia, że „nurt (...) stał się oryginalnym i jednym z najbardziej wyrazistych zjawisk polskiej literatury powojennej, oddziałującym na kolejne pokolenia polskich autorów”[12], a w przemianach zapoczątkowanych wtedy tkwią „źródła dzisiejszej fantastyki, rozumianej jako zjawisko nie tylko literackie, ale i społeczne”[13].
Twórcy
edytujPrzykłady fantastyki socjologicznej to m.in. utwory George’a Orwella, Isaaca Asimova, Raya Bradbury’ego, czy Roberta Heinleina, zaś w Polsce Janusza A. Zajdla, Edmunda Wnuka-Lipińskiego, Marka Oramusa, Wiktora Żwikiewicza, Czesława Białczyńskiego czy Macieja Parowskiego[14].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b Leś 2008 ↓, s. 73.
- ↑ Polak, Andrzej. „Konfrontacje Rosji z Zachodem w rosyjskiej prozie alternatywno-historycznej. Wariant „Bis” Siergieja Anisimowa”. Polylogue. Neophilological Studies 4 (2014): 169-181.
- ↑ Ideologia w społecznej fantastyce polskiej po 1989 rok, [w:] Paweł Aleksandrowicz, Wybory popkultury: Relacje kultury popularnej z polityką, ideologią i społeczeństwem, Stowarzyszenie Badaczy Popkultury i Edukacji Popkulturowej Trickster, 18 stycznia 2015, s. 13, 22, ISBN 978-83-64863-00-4 [dostęp 2021-04-29] (pol.).
- ↑ a b Niewiadowski i Smuszkiewicz 1990 ↓, s. 286.
- ↑ Anna Adamczyk Nifrodel, Hobbicka Norka [online], tolkien.com.pl [dostęp 2018-11-18].
- ↑ Smuszkiewicz 1982 ↓, s. 20.
- ↑ Ideologia w społecznej fantastyce polskiej po 1989 rok, [w:] Paweł Aleksandrowicz, Wybory popkultury: Relacje kultury popularnej z polityką, ideologią i społeczeństwem, Stowarzyszenie Badaczy Popkultury i Edukacji Popkulturowej Trickster, 18 stycznia 2015, s. 13, 22, ISBN 978-83-64863-00-4 [dostęp 2021-04-29] (pol.).
- ↑ Leś 2008 ↓, s. 135–137, 192–193.
- ↑ Szczerbakiewicz 2015 ↓, s. 141.
- ↑ Szczerbakiewicz 2015 ↓, s. 139.
- ↑ Antoni Smuszkiewicz: Science fiction wśród odmian polskiej fantastyki współczesnej. W: Nie tylko Lem. Fantastyka współczesna. Wróblewski Maciej (Red.). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2017, s. 13. ISBN 978-83-231-3830-3.
- ↑ a b Klementowski 2003 ↓, s. 7.
- ↑ Klementowski 2003 ↓, s. 6.
- ↑ Rafał Szczerbakiewicz: Metonimie PRL-u w fantastyce lat 80. Przypadek Paradyzji (1984) Janusza Zajdla. W: 1984. Literatura i kultura schyłkowego PRL-u. Kamila Budrowska, Elżbieta Jurkowska, Wiktor Gardocki (red.). IBL PAN, Uniwersytet w Białymstoku, 2015, seria: Badania filologiczne nad cenzurą PRL. T. V. ISBN 978-83-64703-69-0. [dostęp 2023-02-22].
Bibliografia
edytuj- Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz: Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1990, seria: „SF” Wydawnictwa Poznańskiego. ISBN 83-210-0892-5.
- Antoni Smuszkiewicz: Zaczarowana gra. Zarys dziejów polskiej fantastyki naukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1982, seria: „SF” Wydawnictwa Poznańskiego. ISBN 83-210-0303-6.
- Maciej Parowski: Czas fantastyki. Szczecin: Glob, 1990. ISBN 83-7007-193-7. (pol.).
- Mariusz Leś, Fantastyka socjologiczna. Poetyka i myślenie utopijne, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2008, s. 73, ISBN 978-83-7431-191-5.
- Adam Mazurkiewicz. Między fantastyką i aluzją : SOCIAL FICTION jako kryptopolityczny nurt polskiej literatury lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”. 14/2, 2011. Wydział Filologiczny Uniwersytetu Łódzkiego. Łódź: Uniwersytet Łódzki. ISSN 1505-9057. [dostęp 2024-05-18].
- Andrzej Niewiadowski: Świadectwa prognoz społecznych w polskiej fantastyce naukowej (1945–1985). W: Spór o SF. Ryszard Handke, Lech Jęczymyk, Barbara Okólska (red.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1989, seria: „SF” Wydawnictwa Poznańskiego. ISBN 83-210-0815-1.
Linki zewnętrzne
edytuj- Łukasz Wróbel, Przegląd polskiej fantastyki socjologicznej
- Edmund Wnuk-Lipiński, Science fiction jako opis socjologiczny, Europa, środa 8 grudnia 2004