Dziewięćsił bezłodygowy

Dziewięćsił bezłodygowy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Carduoideae
Rodzaj	dziewięćsił
Gatunek	dziewięćsił bezłodygowy
	Nazwa systematyczna
	Carlina acaulis L.; Sp. Pl. ed. 1. 828 (1753)
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis L.) – gatunek rośliny należącej do rodziny astrowatych. Występuje w rejonach alpejskich południowej i centralnej Europy, dosyć często na terenie Polski południowej (Beskidy, Pieniny, Tatry, Sudety), Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej (Rębielice Królewskie), rzadko na niżu.

Morfologia

Łodyga: Przeważnie brak łodygi i stąd pochodzi gatunkowa nazwa rośliny.
Liście: Pierzaste, powcinane, kolczasto zakończone, tworzące rozetę. Na spodniej stronie słabo pajęczynowate. Rozeta rozpostarta tuż przy gruncie, osiąga do 15 cm średnicy.
Kwiaty: W środku rozety umiejscowiony jest duży srebrzystobiały, rozwarty koszyczek, przypominający pojedynczy kwiat. Ma średnicę 7–15 cm, łuski okrywy mają na brzegach rozgałęzione kolce. Wewnętrzne łuski okrywy biało lśniące, długości 3–5 cm^[3]. Kwiatostan złożony wyłącznie z kwiatów rurkowatych.
Owoce: Niełupka o długości 4–6 mm z puchem kielichowym 15–17 mm. Włoski puchu zrośnięte w nasadzie pęczkami po 5–8. Nasiona rozsiewane są przez wiatr.

Korzeń: Gruby, palowy, słabo rozgałęziony i drewniejący.

Kwiatostan
Rozwijający się kwiatostan
Owoc z puchem kielichowym
Liść
Owoce
Czasami tworzy wielkie kępy

Biologia i ekologia

Roślina dwuletnia, hemikryptofit. Kwitnie od lipca do września. Kwiatostan otwiera się tylko w słońcu, a zamyka się pod wpływem zwiększonej wilgotności powietrza, co postrzegane jest jako zwiastun nadchodzącego deszczu. Występuje na suchych murawach i obrzeżach lasów na terenach górzystych do 2800 m n.p.m., często na wzgórzach wapiennych, także niżej. Preferuje gleby o odczynie obojętnym lub zasadowym, ubogie, piaszczysto-gliniaste. Rośnie w miejscach nasłonecznionych. Liczba chromosomów 2n = 20^[4].

Wyróżnia się dwa podgatunki:

Carlina acaulis subsp. acaulis
Carlina acaulis subsp. caulescens – posiada niewielką łodygę

Tworzy mieszańce z dziewięćsiłem popłocholistnym^[4]

Zagrożenia i ochrona

W latach 1946–2014 dziewięćsił bezłodygowy podlegał w Polsce ochronie ścisłej, od 2014 r. objęty jest ochroną częściową ^[5]. Dawniej był masowo zbierany dla celów dekoracyjnych. Obecnie jest zagrożony przez działalność gospodarczą oraz zarastaniem przez wyższą roślinność wskutek zaprzestania użytkowania śródleśnych polan^[6].

Zastosowanie

Motyw dziewięćsiła na odzieży podhalańskiej

Roślina lecznicza: już w średniowieczu uważany był za roślinę tego rodzaju. Korzeń wykorzystywano jako środek napotny, moczopędny, a także przy zaburzeniach trawienia.
- Zbiór i suszenie: korzeń zbierany jest jesienią i po oczyszczeniu suszony w warunkach naturalnych.
- Skład chemiczny: surowiec zawiera olejek eteryczny (1–2%) o działaniu bakteriobójczym, garbniki i inulinę^[7].
- Działanie: przeciwbakteryjne, napotne, moczopędne i przeciwgorączkowe. W wyższych dawkach także przeczyszczające i wymiotne. Stosowany jest wewnętrznie przy zaburzeniach trawienia, zaparciach, oraz przy braku apetytu i przeziębieniach^[7].
Wzornictwo i sztuka: stylizowane przedstawienie dziewięćsiła jest klasycznym motywem sztuki podhalańskiej.
Roślina ozdobna: Gatunek wykorzystywany jest przy aranżacji ogródków skalnych. Zasuszone kwiatostany nadają się na zimowe bukiety^[8].
Sztuka kulinarna: w niektórych krajach europejskich (np. Szwajcaria, Włochy) dno koszyczków kwiatowych (osadnik) spożywane było jako warzywo, tak jak karczochy^[9].

Uprawa

Wymagania: najlepiej rośnie na jałowej piaszczysto-gliniastej, przepuszczalnej glebie o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym i o niedużej wilgotności. Wymaga stanowiska słonecznego^[10].
Rozmnażanie: Gatunek rozmnaża się przez nasiona. Mogą być wysiewane jesienią i wówczas sadzonki wysadza się na stałe miejsce wiosną^[10]. Po wysiewie nasion w maju-czerwcu do pojemników, kiełkowanie następuje po około 18–25 dniach w temperaturze 18–22 °C. Na miejsca stałe dziewięćsił bezłodygowy wysadza się we wrześniu w rozstawie 30×40 cm^[8].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
↑ Wilhelm Eisenreich, Alfred Handel, Ute E Zimmer: Rozpoznawanie roślin i zwierząt. Warszawa: Elipsa, 2005. ISBN 83-7265-073-X.
↑ ^a ^b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin.
↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ ^a ^b Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
↑ ^a ^b Dziewięćsił bezłodygowy. 2013. [dostęp 2013-04-29]. (pol.).
↑ Marian Nowiński: Chwasty łąk i pastwisk. Warszawa: PWRiL, 1966.
↑ ^a ^b Eugeniusz Radziul: Skalniaki. Warszawa: PWRiL, 2007. ISBN 978-83-09-01013-5.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).

[Handel-3] Wilhelm Eisenreich, Alfred Handel, Ute E Zimmer: Rozpoznawanie roślin i zwierząt. Warszawa: Elipsa, 2005. ISBN 83-7265-073-X.

[A-4] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[rozp2014-5] Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin.

[Mirek2006-6] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[B-7] Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.

[wymarzony-8] Dziewięćsił bezłodygowy. 2013. [dostęp 2013-04-29]. (pol.).

[Nowinski-9] Marian Nowiński: Chwasty łąk i pastwisk. Warszawa: PWRiL, 1966.

[radziul-10] Eugeniusz Radziul: Skalniaki. Warszawa: PWRiL, 2007. ISBN 978-83-09-01013-5.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]