Ceratozamia
Ceratozamia[5], różyca[6] (Ceratozamia Brongn.) – rodzaj roślin z rodziny zamiowatych (Zamiaceae) z klasy sagowcowych. Obejmuje 31 gatunków[3]. Większość z nich rośnie w górskich lasach mglistych i w suchszych lasach z dębami i sosnami w Meksyku na rzędnych od 800 do 1800 m n.p.m. (rzadko do 2500 m n.p.m.[7]), nieliczne schodzą w niższe położenia, rosną w wilgotnych lasach równikowych i mają szerszy zasięg, sięgając do: Belize, Gwatemali i Hondurasu[8][7]. W czasie kwitnienia w szyszkowatych strobilach wzrasta temperatura (np. w przypadku C. longifolia o 12 °C względem otoczenia), co wabi owady dokonujące zapylenia[9].
 Ceratozamia miqueliana | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
ceratozamia |
| Nazwa systematyczna | |
| Ceratozamia Brongniart Ann. Sci. Nat., Bot., sér. 3, 5: 7 (1846)[3][4] | |
| Typ nomenklatoryczny | |
|
C. mexicana Brongniart[4] | |
Rośliny nie mogą być pozyskiwane z natury – wszystkie gatunki ujęte są w załączniku I do Konwencji CITES[7]. Poza wykopywaniem tych roślin z ich stanowisk duże zagrożenie stanowi przekształcanie ich siedlisk, zwłaszcza pod plantacje kawy i bananów[10]. Kilka gatunków o bardzo ograniczonych zasobach i zasięgach uznawanych jest za zagrożone[10].
Liście ceratozamii wykorzystywane są w Meksyku do przystrajania świątyń[7]. Rozmaite gatunki uprawiane są także jako ozdobne[8]. Gatunki górskie bywają sadzone w ogrodach w regionach o łagodnym klimacie – znoszą niewielki mróz[7], niektóre bywają uprawiane jako doniczkowe[10]. Gatunkiem najbardziej popularnym w uprawie jest ceratozamia meksykańska C. mexicana[9].
Morfologia
edytuj
- Pokrój
- Większość gatunków ma krótki, walcowaty pień wzniesiony lub pokładający się. U części gatunków pień jest całkowicie podziemny i nad powierzchnię wystaje tylko wyrastający ze szczytu pióropusz liści. U najwyższych pień osiąga nad ziemią 1, rzadko 2 m długości, przy czym rzadko bywa prosto wzniesiony, często pokłada się i podnosi tylko w szczytowej części[7], rzadko pień bywa rozgałęziony[8]. Pień okrywają trwałe nasady liści[7].
- Liście
- Zróżnicowane na liście łuskowate i asymilacyjne[11]. Liście asymilacyjne są pierzaste[8], tworzą pióropusz na szczycie pnia i są bardzo zróżnicowane u różnych gatunków pod względem liczby, długości i szerokości. U mniejszych ceratozamii liście są pojedyncze, u największych są liczne, tworząc okazałą koronę z liśćmi przekraczającymi 3 m długości i 1 m szerokości. Część niewielkich gatunków ma liście bezbronne, ale większość wykształca na ogonkach haczykowate kolce[7]. Liście mają zwykle kolor żywozielony, ale u wielu gatunków młode liście są brązowe lub fioletowobrązowe (kolor określany bywa też mianem miedzianego[8]), a u niektórych te kolory utrzymują się także na dojrzałych liściach. Generalnie często młode rośliny mają odmienne liście od dorosłych – poza kolorami odmienne bywają kształty liści i listków, co utrudnia identyfikację gatunków[7]. Ogonki liściowe u nasady są zwykle zgrubiałe, dęte i owłosione. Oś liścia jest prosta lub skręcona. Listki osadzone są na osi naprzeciwlegle lub prawie naprzeciwlegle, w równych odstępach lub skupione w pęczki, proste lub sierpowato wygięte, całobrzegie, czasem podwinięte lub zawinięte, z wiązką przewodzącą wyraźnie widoczną lub zagłębioną wewnątrz listka i na zewnątrz trudno dostrzegalną[8]. Listki osiągają od 3 mm szerokości (C. zaragozae) do ponad 16 cm szerokości (C. euryphyllidia)[7].
- Organy zarodnionośne
- Rośliny dwupienne[12].
- Mikrospory powstają w mikrosporangiach mających kształt kulisty i powstających w dużej liczbie na dolnej stronie mikrosporofili. Te łuskowate męskie liście zarodnionośne zebrane są w szyszkowaty mikrostrobil[12]. Tworzy się on pojedynczo lub parami, jest prosto wzniesiony, szypułkowy i walcowaty[8]. Charakterystyczne dla rodzaju jest zakończenie liści zarodnionośnych dwoma kolcami[7].
- Zalążki rozwijają się parami w bocznej pozycji na makrosporofilach (żeńskich liściach zarodnionośnych)[12], także zakończonych parą kolców[7]. Liście zarodnionośne tworzą jajowaty, krótkoowłosiony makrostrobil, tworzący się pojedynczo. Z reguły jest większy niż strobile męskie[8].
- Nasiona
- Białe do kremowych, kuliste do jajowatych[8].
Systematyka
edytuj- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny zamiowatych (Zamiaceae) stanowiącej grupę siostrzaną względem sagowcowatych Cycadaceae z klasy sagowcowych Cycadopsida[2][12].
Rodzaj jest bazalny w grupie obejmującej rodzaje mikrocykas Microcycas i maczugowiec Zamia[13]. Za zróżnicowanie gatunkowe w obrębie rodzaju odpowiadać ma w dużym stopniu specjacja, która nastąpiła w wyniku stosunkowo niedawnej migracji tych roślin z refugiów plejstoceńskich[14].
- Wykaz gatunków[3]
- Ceratozamia alvarezii Pérez-Farr., Vovides & Iglesias
- Ceratozamia becerrae Pérez-Farr., Vovides & Schutzman
- Ceratozamia brevifrons Miq.
- Ceratozamia chamberlainii Mart.-Domínguez, Nic.-Mor. & D.W.Stev.
- Ceratozamia chimalapensis Pérez-Farr. & Vovides
- Ceratozamia decumbens Vovides, Avendaño, Pérez-Farr. & Gonz.-Astorga
- Ceratozamia delucana Vázq.Torres, A.Moretti & Carv.-Hern.
- Ceratozamia euryphyllidia Vázq.Torres, Sabato & D.W.Stev.
- Ceratozamia fuscoviridis W.Bull
- Ceratozamia hildae G.P.Landry & M.C.Wilson
- Ceratozamia hondurensis J.L.Haynes, Whitelock, Schutzman & R.S.Adams
- Ceratozamia huastecorum Avendaño, Vovides & Cast.-Campos
- Ceratozamia kuesteriana Regel
- Ceratozamia latifolia Miq.
- Ceratozamia leptoceras Mart.-Domínguez, Nic.-Mor., D.W.Stev. & Lorea-Hern.
- Ceratozamia matudae Lundell
- Ceratozamia mexicana Brongn. – ceratozamia meksykańska[5]
- Ceratozamia miqueliana H.Wendl.
- Ceratozamia mirandae Vovides, Pérez-Farr., Iglesias
- Ceratozamia mixeorum Chemnick, T.J.Greg. & Salas-Mor.
- Ceratozamia morettii Vázq.Torres & Vovides
- Ceratozamia norstogii D.W.Stev.
- Ceratozamia robusta Miq.
- Ceratozamia sabatoi Vovides, Vázq.Torres, Schutzman & Iglesias
- Ceratozamia santillanii Pérez-Farr. & Vovides
- Ceratozamia subroseophylla Mart.-Domínguez & Nic.-Mor.
- Ceratozamia totonacorum Mart.-Domínguez & Nic.-Mor.
- Ceratozamia vovidesii Pérez-Farr. & Iglesias
- Ceratozamia whitelockiana Chemnick & T.J.Greg.
- Ceratozamia zaragozae Medellín
- Ceratozamia zoquorum Pérez-Farr., Vovides, Iglesias
Przypisy
edytuj- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-12-04] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Lignophytes, and Cycadales in particular, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-12-04] (ang.).
- ↑ a b c Ceratozamia Brongn.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-12-04].
- ↑ a b Ceratozamia. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2021-12-04].
- ↑ a b Sagowce. [w:] CITES [on-line]. Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego. [dostęp 2021-12-02].
- ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 202, 236.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Loran M. Whitelock: The Cycads. Portland: Timber Press, 2002, s. 57–58. ISBN 0-88192-522-5.
- ↑ a b c d e f g h i Christopher J. Earle: Ceratozamia. [w:] The Gymnosperm Database [on-line]. [dostęp 2021-12-05].
- ↑ a b David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 183, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c Janet Marinelli (red.): Wielka Encyklopedia Roślin. Warszawa: Świat Książki, 2006, s. 362–363. ISBN 83-7391-888-4.
- ↑ Divya Darshan Pant: An introduction to Gymnosperms, Cycas and Cycadales. Birbal Sahni Institute of Palaeobotany, 2002, s. 198–205. ISBN 81-86382-01-1.
- ↑ a b c d Michael G. Simpson: Plant Systematics. Amsterdam, Boston, London: Elsevier, 2010, s. 142–143. ISBN 978-0-12-374380-0.
- ↑ K.D. Hill, M.W. Chase, D.W. Stevenson, H.G. Hills, B. Schutzman. The Families and Genera of Cycads: A Molecular Phylogenetic Analysis of Cycadophyta Based on Nuclear and Plastid DNA Sequences. „International Journal of Plant Sciences”. 164, s. 933–948, 2003. DOI: 10.1086/378538.
- ↑ Andrew P. Vovides, Dolores Gonzalez, Miguel Angel Perez-Farrera, Sergio Avendafio, Cristina Barcenas. A Review of Research on the Cycad Genus Ceratozamia Brongn. (Zamiaceae) in Mexico. „Taxon”. 53, 2, s. 291, 2004. DOI: 10.2307/4135609.