Bródno (gmina)
Bródno – dawna gmina wiejska istniejąca w latach 1867–1951 w woj. warszawskim. Siedzibą władz gminy były początkowo Bródno (Nowe Bródno), a po włączeniu jego do Warszawy w 1916 roku siedzibą gminy był nominalnie Targówek (choć siedziba znajdowała się na obszarze dzisiejszego Zacisza, ponieważ Targówek Mieszkaniowy i Targówek Fabryczny włączono także do Warszawy w 1916 roku)[3].
| gmina wiejska | |
| 1867–1951[1] | |
 Gmach dawnego urzędu gminy Bródno przy ul. Tykocińskiej 32/34 (2009) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo |
1919–39: warszawskie |
| Powiat | |
| Data powstania |
13 stycznia 1867 |
| Data likwidacji |
15 maja 1951[2] |
| Siedziba |
1867–1916: Bródno (ob. Nowe Bródno) |
| Populacja (1943) • liczba ludności |
|
Gmach dawnego urzędu gminy Bródno znajdował się przy współczesnej ulicy Tykocińskiej 32/34 w Warszawie (na zdjęciu w infoboxie). Obecnie mieści się tam przychodnia zdrowia.
Historia
edytujGmina Bródno powstała 13 stycznia 1867 roku w związku z reformą gminną w Królestwie Polskim. Należała do powiatu warszawskiego w guberni warszawskiej[4][5][6].
W 1889 roku wieś Targówek otrzymała status osady miejskiej[7].
6 lutego 1890 roku do Warszawy włączono Nową Pragę, Targówek (południowy), Szmulowiznę i (z gminy Wawer) Kamionek[8][9][10].
1 kwietnia 1916, na mocy rozporządzenia generał-gubernatora Hansa Hartwiga von Beselera, z gminy Bródno miały być wyłączone i włączone do Warszawy: przedmieście Pelcowizna, Ustronie, Nowe Bródno, Targówek i Utrata[11]. Rok później sprecyzowano dokładny przebieg granic Warszawy, w związku z czym obszar włączony do Warszawy opisano dokładniej, przy czym uległ on pewnym zmianom lokalnym (m.in. włączono do Warszawy tylko południową część Targówka, a nie – jak zakładano wcześniej – cały). Ostatecznie do Warszawy włączono:[12][13]:
- teren forteczny Żerania pomiędzy Wisłą a szosą Kowieńską;
- wieś i folwark Golędzinów;
- osada Pelcowizna wraz ze stacją kolejową Praga drogi żelaznej Nadwiślańskiej;
- południowa część folwarku Różopol (od ulicy Kościuszki do ulicy Polowej, wraz z przyległą kolonią włościańską Sarnowicza wsi Żerań;
- kolonię Ustronie[14] (od toru kolejowego drogi żelaznej Nadwiślańskiej do zachodniej granicy folwarku Aleksandrów);
- język piaskowy, należący do ław piaskowych folwarku Stefanówka przy szosie fortecznej;
- osada Nowe Bródno z południowo-zachodnią częścią gruntów pogranicznych;
- cmentarz św. Wincentego z gruntami dokupionymi przez miasto do powiększenia tego cmentarza oraz cmentarz żydowski;
- południowa część terenu folwarku Bródno przy drodze Bródzieńskiej do granicy Targówka;
- południowa część osady Targówek (do granicy Hipsza – do drogi, a dalej do szosy fortecznej od folwarku Elsnerowskiego do jej zakrzywienia w pobliżu dawnego fortu XII);
- część terenu folwarku Szmulowizna, do drogi szosy fortecznej do ulicy Kawenczyńskiej;
- cała kolonia Utrata.
W okresie międzywojennym gmina Bródno należała do powiatu warszawskiego w woj. warszawskim.
1 lipca 1924 z części obszaru gminy Bródno utworzono gminę Marki:
- wieś Drewnica, folwark Drewnica, leśnictwo Drewnica;
- osada Marki;
- kolonia Osinki, kolonia Pustelnik, kolonia Rościszewo, kolonia Henryków, kolonia Czerwony Dwór, kolonia Pustelnik D, kolonia Piotrówka;
- wieś Pustelnik-Struga, kolonia Czarna Struga, kolonia Brazylka;
- wieś Siwki, kolonia Podlesie, kolonia Szybówek;
- kolonia Zielonka-Letnisko, kolonia Zielonka Bankowa, folwark Nutka Zielona;
- wszystkie inne niezaludnione osady, położone w granicach gminy Bródno na wschód od granic gruntów folwarków: Lewinów, Lewicpol i Lewandów oraz gruntów wsi Grodzisk i Brzeziny[15].
20 października 1933 gminę Bródno podzielono na 9 gromad (skład gromad w nawiasie)[16]:
- Aleksandrów – Annopol Wiejski (kol.), Aleksandrów (kol.). Emilin (f.), Idalin (f.), Józefówka (kol.), Konstantynów (f.), Marywil (f.), Stefanówka (kol.) i Ugory (kol.);
- Białołęka – Białołęka (w.) i Białołęka (kol.);
- Bródno – Bródno (f.) i Bródno (w.);
- Brzeziny – Brzeziny (w.);
- Elsnerów – Elsnerów (w), Dotrzym (f.), Targówek (w.);
- Grodzisk – Grodzisk (w.), Grodzisk (f.), Grodzisk Nowy (kol.), Lewandów (f.);
- Targówek – Targówek (kol.), Targówek 18c (kol.) i Targówek Osiedle (kol.);
- Zacisze – Elsnerów (kol.), Elsnerów (f.), Lewinów (f.), Lewicpol (f.), Zacisze (f.), XIII (fort), Zacisze (kol.), Zacisze Ogród (kol.);
- Żerań – Annopol Miejski (kol.), Gaj (kol.), Żerań (kol.) i Żerań (f.).
27 września 1938 z gminy Bródno wyłączono obszar o ogólnej powierzchni około 450 ha, zawarty pomiędzy dotychczasową granicą powiatu prasko-warszawskiego w m. st. Warszawie (opis granicy w przypisie[17]) i włączono go do powiatu prasko-warszawskiego w Warszawie[18]. W praktyce oznaczało to włączenie do Warszawy Annopola i zachodniego Żerania z gromady Żerań[19].
1 kwietnia 1939 do gminy Bródno przyłączono gromadę Kozia Górka (Kawęczyńska) z gminy Wawer[20].
Podczas II wojny światowej w Generalnym Gubernatorstwie, w dystrykcie warszawskim. Okupant przekształcił 1 marca 1943 gromadę Aleksandrów w gromadę Ugory, po czym gmina Bródno składała się w 1943 roku z 10 gromad i liczyła 12,938 mieszkańców: Białołęka (628 mieszkańców), Bródno (1534), Brzeziny (345), Elsnerów (928), Grodzisk (317), Kozia Górka (38), Targówek-Osiedle (5037), Ugory (669), Zacisze (2350) i Żerań (1092)[21].
Po wojnie gmina zachowała przynależność administracyjną sprzed wojny, przynależąc do województwa warszawskiego.
15 maja 1951 gmina Bródno została zniesiona, a jej obszar włączony do Warszawy[2]:
- Aleksandrów,
- Białołęka,
- Bródno (Stare),
- Elsnerów,
- Kozia Górka (Kawęczyńska),
- Targówek (Północny),
- Zacisze,
- Żerań (Wschodni).
Jedynie gromady Brzeziny i Grodzisk włączono do gminy Marki[2] (włączono je do Warszawy dopiero 1 lutego 1977[22]).
Zmiany terytorialne
edytuj| Miejscowość | 1867-01-13 | 1916-04-01 | 1924-07-01 | 1938-09-27 | 1939-04-01 | 1948-01-01 | 1951-05-15 | 1952-07-01 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aleksandrów | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Annopol | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Białołęka | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Bródno (folwark) | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Bródno Nowe | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Bródno Stare | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Brzeziny | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Marki | Marki |
| Czerwony Dwór | Bródno | Bródno | Marki | Marki | Marki | Marki | Marki | Pustelnik |
| Dotrzyma | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Drewnica | Bródno | Bródno | Marki | Marki | Marki | Marki | Marki | Ząbki |
| Elsnerów | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Golędzinów | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Grodzisk | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Marki | Marki |
| Konstantynów | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Lewicpol | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Lewinów | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Marki | Bródno | Bródno | Marki | Marki | Marki | Marki | Marki | Marki |
| Marywil | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Kozia Górka (Kawęczyńska) | Wawer | Wawer | Wawer | Wawer | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Pelcowizna | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Pustelnik | Bródno | Bródno | Marki | Marki | Marki | Marki | Marki | Pustelnik |
| Siwki | Bródno | Bródno | Marki | Marki | Marki | Marki | Marki | Zielonka |
| Struga | Bródno | Bródno | Marki | Marki | Marki | Marki | Marki | Pustelnik |
| Szmulowizna | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Targówek Południowy | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Targówek-Osiedle | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Ugory | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Ustronie | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Utrata | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Zacisze | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Zielonka Bankowa | Bródno | Bródno | Marki | Marki | Marki | Zielonka | Zielonka | Zielonka |
| Zielonka-Letnisko | Bródno | Bródno | Marki | Marki | Marki | Zielonka | Zielonka | Zielonka |
| Żerań (Wschodni) | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
| Żerań (Zachodni) | Bródno | Bródno | Bródno | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) | Warszawa (m) |
Przypisy
edytuj- ↑ Od 1919 jednostka administracyjna nowo utworzonego polskiego woj. warszawskiego; w czasie II wojny światowej przejściowo poza administracją polską.
- ↑ a b c Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 maja 1951 r. w sprawie zmiany granic miasta stołecznego Warszawy, Dz.U. z 1951 r. nr 27, poz. 199.
- ↑ Główny Urząd Statystyczny w Warszawie: Województwa centralne i wschodnie Rzeczypospolitej Polskiej – podział na gminy według stanu z dnia 1.IV 1933 roku, Książnica-Atlas, Lwów 1933
- ↑ Postanowienie z 17 (29) września 1866, ogłoszone 5 (17) stycznia 1867 (Dziennik Praw, rok 1866, tom 66, nr 219, str. 279)
- ↑ Postanowienie z 29 grudnia 1867 (10 stycznia 1868), ogłoszone 8 (20) lutego 1868 (Dziennik Praw, rok 1868, tom 67, nr 228, str. 359)
- ↑ Powiat warszawski, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 99.
- ↑ Jelonek – Dokumentacja Geograficzna
- ↑ /Zb. Praw, seria II, tom 11, s. 75/
- ↑ Gawryszewski LUDNOŚĆ WARSZAWY W XX WIEKU.
- ↑ Trzebiński, Wojciech (1916–1993) ; Borkiewicz, Adam (1896–1958). Podziały administracyjne Królestwa Polskiego w okresie 1815-1918 r.: Zarys historyczny. Dokumentacja Geograficzna 1956 z. 4.
- ↑ Rozporządzenie dot. rozszerzenia warszawskiego okręgu miejskiego i wykonania planu dla zabudowania miasta Warszawy (Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego 1916 nr 29 poz 79)
- ↑ Rozporządzenie dot. ustanowienia granic miejskich Warszawy Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego 1917 nr 63 poz 259
- ↑ Dziennik Zarządu Miasta Stołecznego Warszawy. 1917 nr 129 (27 X)
- ↑ W miejscu tym znajduje się teraz Zespół Szkół Toruńska i SKM Warszawa-Toruńska
- ↑ Dz.U. z 1924 r. nr 44, poz. 469
- ↑ Warszawski Dziennik Wojewódzki: dla obszaru Województwa Warszawskiego. 1933, nr 14, poz. 136
- ↑ Nowa granica powiatu prasko-warszawskiego biegnie od punktu przecięcia się zachodniego brzegu drogi Białołęckiej z obecną granicą powiatu, biegnącą w tym miejscu wzdłuż ulicy Kondratowicza Ludwika w kierunku północno-wschodnim a następnie w północno-zachodnim brzegiem drogi Białołęckiej do miedzy rozgraniczającej grunty Fryderyka Klama z gruntami Serafina, stąd skręca w kierunku zachodnim i biegnie wspomnianą miedzą do drogi przebiegającej z „Dóbr Annopol” do „Osady Konstantynów – Józefówka”, dalej tą drogą wschodnim jej brzegiem przez grunty Józefa Stegnera, skręcając w kierunku zachodnim na długości około 100 m na granicy gruntów Józefa Stegnera i Michała Hildebranda, a stąd w kierunku północnym do terenów zajętych pod budowę kanału. Stąd granica skręca w kierunku południowo-zachodnim i biegnie południową stroną granicy wspomnianych gruntów zajętych pod kanał, przecinając linię kolejową, aż do przecięcia się z przedłużeniem południowej granicy gruntów sukcesorów Rudnickiego, skąd biegnie w kierunku południowo-zachodnim wzdłuż tego przedłużenia przez kanał i dalej południową, następnie zachodnią granicą gruntów sukcesorów Rudnickiego do dróżki i dalej tą dróżką przechodzącą przez tereny państwowe i sukcesorów Skowronka, a w dalszym przebiegu, rozgraniczającą grunty sukcesorów Skowronka i Józefa Dębowskiego od gruntów sukcesorów Zdziarskiego i gruntów Chilińskiego, do przecięcia się tej dróżki ze wschodnim brzegiem szosy Warszawa-Jabłonna, gdzie skręca w kierunku południowo-wschodnim i biegnie wschodnim brzegiem szosy Warszawa-Jabłonna do przecięcia się z przedłużeniem granicy terenów państwowych i gruntów Banaszewskiego. Od tego punktu granica załamuje się w kierunku południowo-zachodnim biegnąc granicą między terenami państwowymi a gruntami Banaszewskiego, Banku Handlowego, Restorfa i Dmochowskiej, a następnie wzdłuż prostej, biegnącej na przedłużeniu granicy terenów państwowych i Dmochowskiej, aż do przecięcia się tej prostej z obecną granicą powiatu w obrębie rzeki Wisły.
- ↑ Dz.U. z 1938 r. nr 72, poz. 518
- ↑ Rozwój terytorialny Warszawy
- ↑ Dz.U. z 1939 r. nr 28, poz. 188
- ↑ Gemeinde- und Dorfverzeichnis für das Generalgouvernement (1943)
- ↑ Dz.U. z 1977 r. nr 24, poz. 103
- ↑ Źródła w sekcji opisowej powyżej.