Wikipedia

Trójca Święta

Pogląd religijny
(Przekierowano z Bóg Chrześcijan)

Trójca Święta, Święta Trójca (łac. Sancta Trinitas, także Trinitas, stgr. Αγια Τριας, trb. Hágia Trías[1][2]) – chrześcijański dogmat uznający, że Bóg jest Bogiem Trójjedynym, istniejącym jako trzy Osoby – po grecku hipostazy[3] – pozostając jednocześnie jednym Bytem[4]. Wszystkie trzy Osoby są rozumiane jako mające tę samą jedną istotę czyli naturę (tautuzja), a nie jedynie podobne natury. Od początku trzeciego wieku[5] doktryna Trójcy zaczęła być formułowana następująco: jest „jeden Bóg istniejący w trzech Osobach i jednej substancji, Ojciec, Syn i Duch Święty”[6]. Wiara w Trójcę jest wyznawana przez wszystkie Kościoły katolickie, prawosławne, wszystkie główne wyznania wyrastające z nurtu reformacji takie, jak luteranizm, kalwinizm, anglikanizm, metodyzm i prezbiterianizm oraz wspólnoty ewangelikalne i w odróżnianej od innych grup religijnych wersji bez uznawania wiecznego zrodzenia Syna i bez uznawania niewzruszoności Boga przez Kościół Adwentystów Dnia Siódmego[7]. Dogmat o Trójcy Świętej jest więc uważany za „centralną prawdę wiary teologii chrześcijańskiej”[8].

Wyobrażenie Trójcy Świętej

Dogmat został ostatecznie zatwierdzony na soborze konstantynopolitańskim w roku 381, jednak już na soborze nicejskim w roku 325 oficjalnie uznano współistotność Ojca i Syna, co jest podstawą dogmatu. Uznanie wiary w Trójcę Świętą jest pierwszym koniecznym warunkiem wstąpienia do Światowej Rady Kościołów[9].

Historia

edytuj

Pisarze chrześcijańscy w ciągu wieków rozpoznawali niektóre fragmenty Starego Testamentu jako zapis objawienia się Boga, zawierający mglistą zapowiedź tajemnicy Trójcy. Najstarsze świadectwa objawienia się tej tajemnicy w Nowym Testamencie znajdują się w listach apostoła Pawła, szczególnie w 2 Kor 13,13: Łaska Pana Jezusa Chrystusa, miłość Boga i dar jedności Ducha Świętego (oryg.: „tou Agiou Pneumatos”) niech będą z wami wszystkimi! Błogosławieństwo to zaczerpnięte zostało prawdopodobnie z wczesnochrześcijańskiej liturgii. To iż poszczególne podmioty zdania są w dopełniaczu: Pana Jezusa... Boga... Ducha Świętego..., pozwala nie tylko na stwierdzenie odrębności Osób, lecz również ich równości, ponieważ wymienione łaski płyną z jednego Bóstwa[potrzebny przypis]. W Ewangeliach objawienie to zawarte jest we fragmentach mówiących o relacji Ojca i Syna, zaś bezpośrednim stwierdzeniem odnoszącym się do Trójcy jest formuła chrzcielna z Mt 28,19[10]. Doktryna Trójcy w Nowym Testamencie ujawnia się również w stopniowym rozwoju rozumienia Ducha Bożego jako Osoby, który można prześledzić od Ewangelii synoptycznych do Ewangelii według św. Jana[a].

Od Nowego Testamentu do końca II wieku ojcowie apostolscy koncentrowali się na osobie Chrystusa. Klemens Rzymski daje świadectwo Ojcu, Synowi i Duchowi Świętemu, wymieniając Ich razem[11]. Ignacy Antiocheński pisał o powołaniu chrześcijanina do bycia wcielonym w boską świątynię, aby poprzez zjednoczenie z Chrystusem, w Duchu stać się synem Ojca[12]. Ireneusz z Lionu podkreśla niewystarczalność ludzkiego języka do opisania tajemnicy Bóstwa. Jednocześnie stały nacisk jego nauczania na współwieczność Słowa z Ojcem, sprawia że jest ono najbardziej pełną i jednoznaczną doktryną trynitarną przed Tertulianem[13].

Na Wschodzie pierwszy raz termin trójca (trias) zostaje użyty u Teofila z Antiochii, jednak odbiega od pojęcia jednego Boga w trzech Osobach. W jego tekstach brakuje wyraźnego odniesienia do Trójcy Świętej w pojęciu osobowym[14][15].

W nauce okresu przednicejskiego i nicejskiego, wyrażonej w nicejskim wyznaniu wiary, trójosobowy, trójjedyny Bóg objawia się człowiekowi jako Ojciec, Syn Boży i Duch Święty, jednak każda z tych osób jest tym samym jednym Bogiem. Bóg jest wszechmocny, wieczny i nieskończony. Poszczególne Osoby są tożsame co do natury i substancji (są jednym i tym samym Bogiem), ale są oddzielnymi osobami, hipostazami, różniącymi się pochodzeniem i wzajemnymi relacjami: Bóg Ojciec nie pochodzi od nikogo, Syn Boży został zrodzony (a nie stworzony) przez Ojca, Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna (katolicyzm, protestantyzm) lub tylko od Ojca przez Syna (prawosławie); różnica między tymi dwoma wyznaniami opisana jest w dyskusji nad słowem filioque, dodanym do wyznania nicejsko-konstantynopolitańskiego.

 
Diagram przedstawiający relacje logiczne osób w Trójcy: Pater – Ojciec, Filius – Syn, Spiritus Sanctus – Duch Święty, Deus – Bóg, est – jest, non est – nie jest.

Uzasadnienie

edytuj

Podstawowym źródłem dla nauki o Trójcy Świętej są słowa Jezusa z Ewangelii, gdzie Jezus określa siebie jako Syna Bożego pozostającego w jedności z Ojcem (J 10:30) oraz obiecuje apostołom zesłanie Ducha Świętego. Jego ostatnim poleceniem danym uczniom było: „Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego” (Mt 28:19 BT).

Nauka o Trójcy jest zatem ujęciem dogmatycznym objawienia dokonanego przez Jezusa z Nazaretu w Nowym Testamencie – wypracowanym w ciągu wieków przez teologię chrześcijańską[b].

W jego Osobie Bóg pełniej ukazał swą naturę, niż w Starym Testamencie, gdzie zasadniczo ukazuje się on jako jedna Osoba (Wj 8:6; Pwt 4:35-39; 32:39; Iz 43:10). W Biblii hebrajskiej można jednak dostrzec już także jakby przebłyski objawienia Nowotestamentalnego Trójcy[potrzebny przypis], np. w pierwszym opisie stworzenia, gdy Bóg mówi w liczbie mnogiej: „Uczyńmy” (Rdz 1,26) czy w wizycie trzech postaci u Abrahama (Rdz 18,1-16). Jednak tego typu interpretacje na temat zapowiedzi Trójcy Świętej w Starym Testamencie są podawane w wątpliwość, z racji występowania w języku hebrajskim królewskiej liczby mnogiej (patrz: Krytyka). Uznanie Jezusa jako Boga (J 1:1, 1:18; J 20:28-29; Hbr 1:8-9; Flp 2:5-6; Tyt 2:13-14; Kol 2:8-10; 1J 5:17-18, 20-21), podobnie jak Ducha Świętego (Dz 5:3-4; 1Kor 3:16; 1Kor 6:19-20), jest więc pełniejszym objawieniem natury Boga.

Klasycznymi źródłami teologii chrześcijańskiej o Trójcy Świętej są traktaty O Trójcy Świętej (De Trinitate) ojców Kościoła: Augustyna z Hippony[16] (354-430) oraz Hilarego z Poitiers[17] (315-367), a także Summa theologiae średniowiecznego doktora Kościoła, Tomasza z Akwinu.

Bóg Trójjedyny jest uważany za nieprzeniknioną dla ludzkiego umysłu tajemnicę jako bytu, jednak niektórzy teolodzy starają się ją uzasadnić. Ryszard ze św. Wiktora dowodził, że dla Boga, jako nieskończenie doskonałego, nie jest konieczne istnienie innych bytów, poza Nim samym, ale jednocześnie posiada On Miłość w stopniu nieskończenie doskonałym i, skoro tak, to nie może być ona egoizmem[18]. Z tego wynika, że Bóg istnieje przynajmniej w dwóch Osobach. Każda z Osób może dokonać nieskończenie doskonałego obdarowania z miłości względem drugiej pełnią Siebie, a druga Osoba jest w pełni zdolna takie obdarowanie przyjąć. Ponieważ w rezultacie całkowitego obdarowania żadna z tych Osób nie przestaje istnieć (bo przeczyłoby to miłości Osoby przyjmującej względem Osoby obdarowującej), to wyłania się konieczność zaistnienia trzeciej Osoby, będącej (ze względu na charakter tego aktu) podmiotem wzajemnego obdarowania się dwu pozostałych Osób. Istnienie większej liczby Osób nie jest konieczne, a skoro Bóg jest nieskończenie doskonały, to nie ma w nim też niczego zbędnego[19].

Problemy z interpretacją dogmatu

edytuj
 
Znany jest sen świętego Augustyna, w którym zobaczył on dziecko usiłujące na plaży przelać muszelką zawartość morza do dołka wykopanego w piasku. „Prędzej ja przeleję morze do tego dołka, niż ty Augustynie zrozumiesz tajemnicę Trójcy”.

We wczesnych wiekach oskarżano chrześcijaństwo, że poprzez wiarę w Trójcę, podobnie jak religie politeistyczne, wyznaje wielobóstwo, „tryteizm”, trzech bogów. Od początku jednak, jak świadczą o tym np. pisma Tertuliana, Kościół bronił się przed tego rodzaju oskarżeniami, podkreślając, że doktryna o Trójcy ściśle łączy się z podstawową prawdą wiary, że Bóg jest jeden[20]. Jak grecki prawosławny teolog Paul Evdokimov za P. Fłorienskim: prawda o współistotności [Osób Trójcy] odsłania np. śmiercionośny bezruch prawa tożsamości: «A» jest «A», «A» nie jest «nie-A»[21]. Zdaniem zwolenników doktryny bardzo mocne świadectwo monoteizmu chrześcijańskiej doktryny o Trójcy Świętej daje na początku piątego wieku św. Augustyn: „A ponieważ człowiek jest stworzony na obraz Trójcy, przeto jest powiedziane: „na obraz i podobieństwo nasze”. Następnie jednak, żeby kto nie sądził, że mamy wierzyć w trzech bogów, bo Trójca jest jednym Bogiem, mówi Pismo św.: „I stworzył Bóg człowieka na obraz... Boży (Rdz l, 26—27)”, co znaczy: „na obraz swój”[22].

Inną wysuwaną trudnością jest fakt sformułowania dogmatu dopiero pod koniec IV wieku, oraz to, że u Ojców apostolskich nie spotyka się określenia „Trójca”[c].

Trójca a Wcielenie

edytuj
 
Ikona Trójcy Świętej według Rublowa

Chrystologia, będąca działem chrześcijańskiej teologii dogmatycznej, ukazuje, że w Betlejem Bóg przyjął postać człowieka i narodził się jako Jezus Chrystus (hebr. Mesjasz – Pomazaniec) w celu zbawienia ludzkości. Objawienie się Boga człowiekowi dokonało się w Jezusie, jako Drugiej Osobie Trójcy – Synu Bożym (Słowo Boże, Logos), jest w nie zaangażowana cała nierozdzielna Trójca. We Wcieleniu dwie pozostałe Osoby: Ojciec i Duch Święty, dzieląc Boską naturę z Synem-Logosem, zostały zjednoczone z naturą ludzką na mocy zjednoczenia konstytuującego Bosko-ludzką osobę Jezusa. Tak więc Jezus z Nazaretu jest zarówno prawdziwym Bogiem, współistotnym Ojcu i Duchowi, jak i prawdziwym człowiekiem – ma dwie natury, ale jest jedną Osobą – Drugą Osobą Trójcy.

Święto

edytuj
Osobny artykuł: Święto Trójcy Świętej.

W większości Kościołów katolickich i protestanckich Niedziela Trójcy Świętej obchodzona jest w pierwszą niedzielę po Zesłaniu Ducha Świętego, a więc w 56 dniu po Wielkanocy, natomiast w Kościołach obrządku wschodniego (np. greckokatolickim czy prawosławnym), czyli takich, w których daty świąt kościelnych wyliczane są na podstawie kalendarza juliańskiego – w 49 dniu po Wielkanocy, wyliczonej według tegoż kalendarza. W kościołach prawosławnych w Dniu Trójcy Świętej odprawiane są jedne z najbardziej uroczystych w roku mszy świętych; podłogi w cerkwiach ściele się świeżo skoszoną trawą, a ikony przyozdabia brzozowymi gałązkami; na drugi dzień, w poniedziałek świętuje się Dzień Ducha Świętego.

Krytyka

edytuj

Według antytrynitaryzmu (arianie, Badacze Pisma Świętego, Świadkowie Jehowy[23][24][25][26], unitarianie, bracia polscy, Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego, Zbory Boże Chrześcijan Dnia Siódmego) Trójca Święta nie istnieje, między innymi dlatego, że nie ma o niej informacji w Biblii. W tekstach Starego Testamentu nie ma żadnego objawienia Trójcy[27]. Także w Nowym Testamencie nie występuje stereotypowe credo. I choć wiele tekstów Nowego Testamentu (np. 1 Kor 12,4-6) jest dość powszechnie traktowanych jako argument trynitarny, jednak ściśle rzecz biorąc są to wersety modelu potrójnego (wyliczeniowego), a nie trynitarnego. Innym fragmentem o takiej potrójności, wymieniającym „Ojca, Syna i Ducha”, to Ef 4,4-6[28].

W tekstach wczesnych pisarzy kościelnych, takich jak Ojcowie apostolscy czy Ireneusz, również brakuje terminu trójca. Słowo trias nie występuje ani w Nowym Testamencie, ani w Symbolu Nicejskim. Pierwsze sformułowania dogmatu o Trójcy powstają na początku III wieku, a jego klasyczne credo zostaje opracowane dopiero w końcu IV wieku i nie znajdujemy go u przednicejskich Ojców. Sama zaś nazwa Trójca Święta zostaje ustalona dopiero na synodzie w Aleksandrii (datowany na 362 rok)[29], po przyjęciu współistotności Ducha Świętego[30][31][32][33]. Zdaniem niektórych badaczy doktryna nicejska, uznając Chrystusa za równego Ojcu, wyolbrzymiła jego boskość, a pomniejszyła jego znaczenie jako Zbawcy i Mesjasza[34].

Według niektórych krytyków dogmatu o Trójcy, doktryna trynitarna chrześcijaństwa powstawała w wyniku przenikania do nauk Kościoła koncepcji filozofów greckich, takich jak Platon, który żył kilka wieków przed Chrystusem[d]. Autorzy ci wskazują też, że przed Platonem triady, czyli trójce, były dobrze znane w Babilonie i Egipcie. Wskutek zabiegów duchownych, starających się przyciągnąć niewierzących ze świata rzymskiego, niektóre takie wyobrażenia stopniowo wcielano do chrześcijaństwa. W końcu doprowadziło to do uznania poglądu, iż Syn i Duch Święty są równi Ojcu. Krytycy zarzucają też, że doktryna trynitarna była wynikiem działań bardziej politycznych, niż teologicznych[e].

Wiara w Trójcę Świętą jest też główną cechą odróżniającą większość wyznań chrześcijańskich od innych religii monoteistycznych: judaizmu, zaratusztrianizmu i islamu.

Zobacz też

edytuj
Informacje w projektach siostrzanych
   Multimedia w Wikimedia Commons
   Cytaty w Wikicytatach
   Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Chociaż nowo-testamentalne rozumienie Ducha Bożego jest w dużym stopniu kontynuacją rozumienia Starotestamentalnego, w Nowym Testamencie, następuje stopniowe objawienie, że Duch Boży jest osobą. Większość tekstów Nowego Testamentu ukazuje ducha Bożego jako coś, a nie kogoś; widać to zwłaszcza w paralelnym zestawieniu ducha z mocą Bożą. (...) Jedynym fragmentem w Ewangeliach Synoptycznych, który jasno mówi o Osobie Ducha Świętego jest formuła trynitarna w Mt 28,19. (...). Konsekwentnie, należy stwierdzić, że św. Jan myślał o Duchu Świętym jako o Osobie, która jest różna od Ojca i Syna, i jest obecna w wierzącym (J 14,16; 15,26; 16,7). (L.A. Bushinski, hasło: Spirit of God, w: New Catholic Encyclopedia (2 wyd.), t. 13. Waszyngton: The Catholic University of America, 2003, s. 428. ISBN 0-7876-4017-4.)
  2. ↑ Biblia chrześcijańska jest prawomocnym źródłem późniejszej doktryny trynitarnej Kościoła: W Nowym Testamencie nie ma intelektualnej świadomości (dosł. reflective consciousness) metafizycznej natury Boga (‚trójcy immanentnej’). Nowy Testament nie zawiera też technicznego języka późniejszej doktryny (hypostasis, ousia, substantia, subsistentia, prosōpon, persona). Niektórzy teolodzy doszli do wniosku, że cała post-biblijna doktryna trynitarna ma charakter arbitrarny. Podczas gdy, bezspornie, doktryny tej nie da się zbudować na samym świadectwie Pisma Świętego, szukanie jej początków w Biblii jest prawomocne, nie w sensie „dowodów na piśmie” (proof-texting) lub odnajdywania zasad metafizycznych, lecz, dlatego że Biblia jest oficjalnym (autoritative) zapisem Bożej relacji zbawczej z ludzkością. To co Pisma opisują jako działanie Boga wśród nas, co jest wyznawane w Credo i celebrowane w liturgii, jest źródłem (wellspring), z którego wypłynęła późniejsza doktryna trynitarna. (C. Mowry LaCugna, hasło: Trinity, w: The Encyclopedia of Religion. Mircea Eliade (red.). T. 15. Nowy Jork – Londyn: Macmillan Publishing Company, 1987, s. 54. ISBN 0-02-909880-7.).
  3. ↑ Por. New Catholic Encyclopedia: „Wyrażenie‚ 'jeden Bóg w trzech Osobach' przyjęło się na stałe i zostało na dobre wcielone do chrześcijańskiego życia i wyznania wiary pod koniec IV stulecia. Dopiero to sformułowanie zasługuje na miano dogmatu Trójcy. U Ojców Apostolskich nie spotyka się niczego, co by w najmniejszym stopniu przypominało taki pogląd czy punkt widzenia” (t. 14, s. 299)
  4. ↑ Zob. np. „Twierdzimy, że doktryna o Trójcy ukształtowała się stopniowo i stosunkowo późno; że pochodzi z całkiem innego źródła niż żydowskie i chrześcijańskie Pismo Święte; że rozwinęła się i została wszczepiona w chrystianizm rękoma platonizujących Ojców Kościoła; że w czasach Justyna i długo po nim powszechnie nauczano o odrębnej naturze i niższości Syna; że stał się wtedy widoczny dopiero pierwszy mglisty zarys Trójcy”(Jaroslav Pelikan, The Church of the First Three Centuries, strona 52).
  5. ↑ Jaroslav Pelikan, The Christian Tradition, 1971, strona 173. E. Washburn Hopkins, profesor Uniwersytetu Yale stawia tezę: „ostateczne ustalenie ortodoksyjnej definicji trójcy było w znacznej mierze sprawą polityki kościelnej”. Origin and Evolution of Religion, 1923, strona 339; The New Encyclopædia Britannica tak komentuje odnośne fakty historyczne: „W Nowym Testamencie nie spotykamy słowa Trójca ani wyraźnego sformułowania tej doktryny (...). Doktryna ta rozwijała się stopniowo przez kilka stuleci wśród licznych sporów. (...) Odmienność tych trzech [osób] oraz ich jedność połączono w jednej, ścisłej doktrynie o jednej istocie i trzech osobach nie wcześniej niż w IV wieku”. (The New Encyclopædia Britannica, wydanie XV, 1985, tom 11, Micropædia, strona 928).

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Trójca Święta, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-10-13].
  2. ↑ Αγια Τριας. [dostęp 2019-10-13]. (gr.).
  3. ↑ Zob. hasło Osoba (en) Catholic encyclopedia: Person
  4. ↑ Grudem, Wayne A. 1994. Systematic Theology: An Introduction to Biblical Doctrine. Leicester, England: Inter-Varsity Press; Grand Rapids, MI: Zondervan, s. 226.
  5. ↑ Tertullian, Against Praxeas, chapter II
  6. ↑ Por. T. Stwora, Trynitologia Tertuliana w „Przeciw Prakseaszowi”, praca magisterska na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2008, na prawie maszynopisu, s. 30-35; The Oxford Dictionary of the Christian Church (Oxford University Press, 2005 ISBN 978-0-19-280290-3), article Trinity, doctrine of the
  7. ↑ Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP - Zbór Warszawa Centrum [online], adwentysci.waw.pl [dostęp 2018-10-07] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-07].
  8. ↑ The Oxford Dictionary of the Christian Church (Oxford University Press, 2005, ISBN 978-0-19-280290-3), article Trinity, doctrine of the
  9. ↑ The basis of the WCC. World Council of Churches, 2009-10-19. [dostęp 2009-10-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-07-08)]. (ang.).
  10. ↑ Por. C. Draina, hasło: Trinity, Holy (in the Bible), w: New Catholic Encyclopedia (2 wyd.), t. 14. Waszyngton: The Catholic University of America, 2003, s. 201-202. ISBN 0-7876-4018-2.
  11. ↑ List do Kościoła w Koryncie, 58, 46
  12. ↑ List do Efezjan,9
  13. ↑ Por. R.L. Richards, J. Hill (red.), hasło: Trinity, Holy, w: New Catholic Encyclopedia (2 wyd.), t. 14. Waszyngton: The Catholic University of America, 2003, s. 189. ISBN 0-7876-4018-2.
  14. ↑ Bernard Sesboue, Bóg zbawienia – początki dogmatu, tom 1, Wydawnictwo M, 1999, s. 143.
  15. ↑ Pierwsi apologeci greccy, 2004 Wydawnictwo M, s. 380.
  16. ↑ Św. Augustyn,De Trinitate (łac.) Tłumaczenie polskie: O Trójcy Świętej, przeł. Maria Stokowska, opracował Jan Maria Szymusiak SJ, Poznań 1962, POK 25, s.490.
  17. ↑ Hilary z Poitiers: O Trójcy Świętej. Emil Stanula, Tadeusz Kołosowski (przekład). Warszawa: UKSW, 2005, s. 415, seria: PSP 64.
  18. ↑ Por. The Book Three of the Trinity rozdz. 2, w: Ryszard ze św. Wiktora: The Twelve Patriarchs, The Mystical Arc, The Book Three of the Trinity. Grover A. Zinn (przekład i wstęp). Londyn: SPCK, 1979, s. 374-375, seria: Classics of Western Spirituality Series. ISBN 0-281-03647-0.; Sources chrétiennes, 63.
  19. ↑ Ryszard ze św. Wiktora: The Book Three of the Trinity, rozdz. 11. s. 384-385. ISBN 0-281-03647-0.; Sources chrétiennes, 63.
  20. ↑ Tertulian, „Przeciw Prakseaszowi”, XIV, 3, przekł. E. Buszewicz, w: Tertulian, Hipolit, Trójca Święta, Kraków, WAM ŹMT 4, 1997, s. 103, ISBN 83-7097-305-1. Por. T. Stwora, Trynitologia Tertuliana w „Przeciw Prakseaszowi”, praca magisterska na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2008, na prawie maszynopisu, s. 56)
  21. ↑ Por. Kobieta i zbawienie świata, Poznań 1991, W drodze, s. 19, ISBN 83-7033-088-6
  22. ↑ Św. Augustyn,O Trójcy Świętej, ks. XII,3.6, tłumaczyła Maria Stokowska, opracował Jan Maria Szymusiak SJ, Poznań 1962, POK 25, s. 330-335.
  23. ↑ * Prawda o Ojcu, Synu i duchu świętym, [w:] Czego naprawdę uczy Biblia? [online], jw.org, s. 201–204.
  24. ↑ Trójca, [w:] Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, wyd. 2, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 365–388, ISBN 83-86930-47-0.
  25. ↑ Watchtower, Czy Bóg jest Trójcą? [online], jw.org.
  26. ↑ Czy wierzyć w Trójcę?, jw.org, 1989.
  27. ↑ Joseph Ratzinger, Wprowadzenie w chrześcijaństwo, Znak, 1970, s. 82.
  28. ↑ Bernard Sesboue, Bóg zbawienia – początki dogmatu, tom 1,, Wydawnictwo M, 1999, s. 72, 75.
  29. ↑ Baron Arkadiusz, Pietras Henryk, Acta synodalia Dokumenty synodów od 50 do 381 roku, WAM 2010
  30. ↑ Leon Nieścior, Myśl wczesnochrześcijańska wobec wyzwania czasu. Wybrane zagadnienia z teologii Ojców, UAM 2002, s. 101
  31. ↑ Luigi Padovese, Wprowadzenie do teologii patrystycznej, WAM 1994, s. 59
  32. ↑ Bernard Sesboue, Bóg zbawienia – początki dogmatu, tom 1, Wydawnictwo M, 1999, s. 159
  33. ↑ Sozomen, Historia Kościoła 5:12
  34. ↑ J.W.Kowalski, Wczesne chrześcijaństwo I-X wiek, KAW W-wa 1985, s. 121

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Trójca_Święta&oldid=74213078”