Agnieszka z Châtillon
Agnieszka z Châtillon, Anna[1] antiocheńska (antiochijska)[b] (ur. 1154, zm. 1184) – księżniczka antiocheńska, córka władców Antiochii Konstancji i Renalda z Châtillon.
| |
| |
| królowa Węgier | |
| Okres | |
|---|---|
| Jako żona | |
| Koronacja | |
| Poprzedniczka |
Agnieszka austriacka |
| Następczyni | |
| Dane biograficzne | |
| Dynastia |
Donzy[a] |
| Data urodzenia | |
| Data śmierci | |
| Miejsce spoczynku |
katedra św. Stefana w Székesfehérvár, 1898 szczątki przeniesiono do kościoła Macieja w Budapeszcie |
| Ojciec | |
| Matka | |
| Mąż | |
| Dzieci |
Emeryk |
Królowa Węgier w latach 1172–1184 jako pierwsza żona Beli III. Na Węgrzech królowa używała imienia Anna.
Przypadkowe odkrycie jej nienaruszonego grobu w czasie Wiosny Ludów stało się okazją do patriotycznych manifestacji. Anna antiocheńska jest jedyną XII-wieczną królową Węgier, której szczątki zostały przebadane przez naukowców, a jej wygląd zrekonstruowany.
Życiorys
edytujPochodzenie
edytujAnna była córką z drugiego małżeństwa księżnej Antiochii Konstancji i przybyłego z Francji rycerza Renalda z Châtillon. Po matce Anna była potomkinią normańskich książąt Apulii i Kalabrii, królów Francji, królów Jerozolimy oraz władców Armenii i Cylicji[2], natomiast poprzez ojca była spokrewniona z burgundzkimi rodami władającymi Châtillon-sur-Loing (obecnie Châtillon-Coligny), Gien-sur-Loire, Semur-en-Brionnais i Bourbon-Lancy[3].
Dokładna data narodzin i pierwotne imię Anny nie są pewne. Przyjmuje się, że narodziła się wkrótce po potajemnym ślubie rodziców, zawartym przed majem 1153 roku. Najczęściej spotykaną w literaturze przedmiotu datą narodzin Anny jest rok 1154[4].
Na chrzcie księżniczka antiocheńska prawdopodobnie otrzymała imię Agnieszka[c].
Pobyt na dworze bizantyjskim
edytujPo śmierci matki, w okresie kilkunastoletniego pobytu ojca w niewoli, Agnieszka opuściła Antiochię i znalazła się w Konstantynopolu, gdzie przebywała na dworze starszej, przyrodniej siostry Marii antiocheńskiej, żony cesarza Manuela I[5].
Małżeństwo
edytujW Konstantynopolu Agnieszka została żoną węgierskiego księcia wychowującego się na cesarskim dworze – cezara Aleksego, który w roku 1172 odziedziczył tron Węgier jako Bela III. Nie jest znana data ślubu Agnieszki i Aleksego. Najwcześniej mogło do niego dojść około 1168 roku[6], a najpóźniej w 1172 roku[7]. W literaturze przedmiotu pojawiają się dwie dokładniejsze daty zaślubin księżniczki antiocheńskiej Agnieszki z cezarem Aleksym – wrzesień 1169 roku[d] oraz marzec 1171 roku[e].
Prawdopodobnie jeszcze na dworze siostry Agnieszka przyjęła nowe imię. W dokumentach węgierskich występowała zawsze jako Anna[8].
Koronacja
edytuj
W roku 1173 Anna z Antiochii została koronowana na królową Węgier w katedrze św. Stefana w Székesfehérvár[9]. Możliwe, że corona graeca (korona grecka), będąca integralną częścią późniejszej korony św. Stefana, została sporządzona na Węgrzech dla Anny jako przeróbka stuletniego bizantyńskiego diademu Gejzy I, stając się koroną królowej[10].
Działalność
edytujAnnie antiocheńskiej i jej dworskiemu otoczeniu przypisuje się wpływ na rozpowszechnienie w Królestwie Węgierskim wzorów kultury francuskiej[f].
Z działalnością królowej Anny łączy się również sprowadzenie na Węgry z Burgundii pierwszych mnichów cysterskich. Królowa mogła utrzymywać kontakty z burgundzkimi cystersami dzięki powiązaniom rodowym. Pierwsze klasztory cysterskie na Węgrzech, fundowane od roku 1182, były bowiem domami filialnymi trzech opactw cysterskich położonych w pobliżu Pontigny, a okoliczne majątki ziemskie należały do rodu Donzy, z którego wywodziła się Anna[11].
Potomstwo
edytujKrólowa urodziła co najmniej sześcioro znanych z imienia dzieci[g], z których dwaj synowie Emeryk i Andrzej II zostali królami Węgier, córka Małgorzata poślubiła bizantyjskiego cesarza, a córka Konstancja została królową Czech[12].
Anna antiocheńska była przodkinią wszystkich kolejnych Arpadów zasiadających na tronie węgierskim, jak również poślubionych Piastom królewien węgierskich Kingi i Jolanty. Od Anny wywodzili się po kądzieli królowie Czech z rodów Przemyślidów, Luksemburgów i Habsburgów, licząc od Wacława I oraz królowie Polski z dynastii Piastów, Andegawenów, Jagiellonów i Wazów, począwszy od Kazimierza Wielkiego[13]
Śmierć
edytujData śmierci królowej Anny nie została odnotowana w źródłach, jednak przyjmuje się, że zmarła w roku 1184[14], chociaż nie można wykluczyć daty nieco wcześniejszej[15].
Pochówek
edytuj
Królową Annę pochowano w katedrze św. Stefana w Székesfehérvár (później katedrze Najświętszej Marii Panny). Jej grób został odnaleziony w grudniu 1848 roku podczas prac ziemnych prowadzonych w pobliżu katedry.
W październiku 1898 roku odbył się uroczysty, powtórny pogrzeb pary królewskiej. Szczątki złożono w kościele Najświętszej Marii Panny (tzw. kościół Macieja) w Budapeszcie w nowym sarkofagu z figurami zmarłych[h].
Odkrycie grobu
edytujW grudniu 1848 roku robotnicy niespodziewanie natknęli się na bok kamiennego sarkofagu, który krył szczątki kobiety, wyroby złotnicze (koronę i pierścień) oraz tekstylia, w tym fragmenty nakrycia głowy (ażurowy welon lub siatkę na włosy i ozdoby warkoczy w formie rozetek). W pobliżu pierwszego sarkofagu odkryto kolejne nienaruszone pochówki.
Dokonując analizy stylistycznej znalezionych w grobach zabytków i opierając się na wynikach badań archiwalnych, János Érdy zidentyfikował dwa szkielety z insygniami władzy królewskiej jako zwłoki Beli III i Anny antiocheńskiej[i].
Badanie szczątków
edytujW styczniu 1967 roku, w trakcie prac konserwatorskich przeprowadzanych w kościele Macieja, otworzono grobowiec Anny antiocheńskiej i Beli III. Antropolodzy i lekarze sądowi oszacowali wiek kostny królowej Anny na około 35 lat w chwili śmierci, a wzrost na około 161 cm. Następstwem wielokrotnych porodów były m.in. bardzo poważne niedobory składników mineralnych w obrębie kości królowej[j].
Na podstawie wykonanego wówczas odlewu czaszki Károly Árpás w roku 1977 zrekonstruował wygląd królowej Anny[16].
Przy okazji ponownego otwarcia grobowca w listopadzie 1984 roku powtórnie przebadano szczątki Anny antiocheńskiej. Wiek kostny królowej oszacowano na bardziej zaawansowany – około 38, maksymalnie do 42 lat. Szybkie starzenie się organizmu Anny antiocheńskiej tłumaczono cechami osobniczymi, a przede wszystkim zaawansowaną osteoporozą. Stan chorobowy królowej nasilały wielokrotne ciąże w trakcie kilkunastoletniego małżeństwa[17].
Uwagi
edytuj- ↑ Pochodzenie ojca Anny antiocheńskiej z burgundzkiego rodu Donzy na podstawie źródeł z epoki ustalił Gustave Schlumberger (G. Schlumberger, Renaud de Châtillon, prince d'Antioche, seigneur de la terre d'Outre-Jourdain, Paris 1898, s. 3–4). Herbem członków rodu Donzy w tym okresie były w błękitnym polu trzy złote szyszki sosnowe. Musée de Versailles: Salles des Croisades (1844) – Armes: blasons et parfois cimier. Première Croisade (nr 133. Geoffroy, baron de Donzy) [data dostępu 2012-01-09]; Guy Coquille (1523–1603), Les oeuvres de maistre Guy Coquille, sieur de Romenay, t. I, Bordeaux 1703, s. 356; S. de Sainte-Marthe (1571–1650), Histoire généalogique de la Maison de France, Paris 1647, s. 636.
- ↑ Przymiotnik od nazwy geograficznej Antiochia w jęz. polskim: antiocheński lub antiochijski. M. Szymczak, Słownik ortograficzny języka polskiego wraz z zasadami pisowni i interpunkcji, Warszawa 1978, s.203. K. Tittenbrun, Duży słownik ortograficzny języka polskiego z zasadami pisowni, Warszawa 1997, s. 26.
- ↑ Kronikarz Alberyk z Trois-Fontaines nazywa jedną z trzech córek Konstancji i Renalda, a żonę króla Węgier Beli Agnieszką (Chronica Albrici Monachi Trium Fontium [w:] Monumenta Germaniae Historica, XXIII, Hannover 1874, s. 849–850). Natomiast we fragmentarycznie zachowanym rękopisie Lignages d'Outre-Mer, przechowywanym w Bibliotece Watykańskiej (Vaticanus Latinus 7806, Il parentado de Beimonte principe 9, fol. 172), dwie córki Konstancji i Reginalda noszą imiona Joanny i Marii.
- ↑ P. Gautier, Les lettres de Grégoire, higoumène d'Oxia, "Revue des études byzantines", 31–32, 1973, s. 206. – Po narodzinach następcy tronu bizantyjskiego zerwano zaręczyny cesarzówny Marii Porfirogenetki z cezarem Aleksym (przyszłym Belą III) i w ramach rekompensaty wydano za niego siostrę cesarzowej Marii antiocheńskiej.
- ↑ L. Garland, A. Stone, Maria Porphyrogenita, daughter of Manuel I Comnenus [w:] De Imperatoribus Romanis: An Online Encyclopedia of Roman Rulers and Their Families 2006 [data dostępu 2012-01-09] – Dopiero wówczas Agnieszka miała zjawić się z wizytą na dworze cesarzowej Marii, towarzysząc bratu Boemundowi III
- ↑ G. Lukács, La Hongrie et la civilisation, Paris 1929, s. 361; A. Echols, M. Williams, An annotated index of medieval women, New York-Oxford 1992, s. 53; G. Moravcsik, Byzantium and the Magyars, Budapest–Amsterdam 1970, s. 129; G. Klaniczay, The chaste prince and the athleta patriae [w:] G. Klaniczay, Holy Rulers and Blessed Princesses. Dynastic Cults in Medieval Central Europe, Budapest 2002, s. 184. W wielu publikacjach podkreśla się jednak, że z wzorami zachodnioeuropejskimi Bela III mógł się zapoznać również na dworze bizantyjskim Manuela I, gdzie były one silne, m.in. dzięki powiązaniom dynastycznym Komnenów.
- ↑ I. Hankó, Királyaink tömegsírban, Budapest 2004. Annie przypisuje się jeszcze siódme dziecko – nieznaną z imienia córkę. K. Éry, A.Marcsik, J. Nemeskéri, F. Szalai, Embertani vizsgálatok III. Béla és Antiochiai Anna földi maradványán [w:] 150 éve történt? III. Béla és Antiochiai Anna sírjának fellelése, Székesfehérvár 1999, s. 11.
- ↑ I. Hankó, Királyaink tömegsírban, Budapest 2004. Opierając się na XVII-wiecznych badaniach Du Cange'a, który wywodził ojca Anny antiocheńskiej z szampańskiego rodu z Châtillon-sur-Marne, na sarkofagu królowej umieszczono herb Châtillonów. Obecnie przynależność rodowa Anny i jej ojca określana jest inaczej.
- ↑ G. Lukács, La Hongrie et la civilisation, Paris 1929, s. 362, il. s. 368; É, Kovács, III. Béla és Antiochiai Anna halotti jelvényei, "Művészettörténeti Értesítő" XXI, 1972, s. 1–14; E. Sipos, Textiltöredékek Antiochiai Anna sírjából [w:] 150 éve történt... III. Béla és Antiochiai Anna sírjának fellelése, Székesfehérvár 1999, s. 60–68; I. Hankó, Királyaink tömegsírban, Budapest 2004. Od roku 2005 trwa dyskusja nad podstawą identyfikacji szczątków, którą zapoczątkowali Endre Tóth i Kinga Éry. Wymienia się drugą parę małżeńską, która mogła być pochowana w sarkofagach odkrytych w 1848 roku – Kolomana I Uczonego i królową Buzillę z rodu Hauteville. E. Tóth, III. Béla vagy Kálmán? (A székesfehérvári királysír azonosításáról), "Folia Archaeologica", LII, 2005–2006, s. 146-158. E. Tóth, III. Béla vagy Kálmán? - A székesfehérvári királysír, Rubicon Online [data dostępu 2013-08-02]. Polemika z tą teorią, np. G. Kajtor, III. Béla nem Könyves Kálmán, Székesfehérvár 2008 [data dostępu 2012-01-09]
- ↑ I. Hankó, Királyaink tömegsírban, Budapest 2004 – Wzrost królowej Anny obliczono jedynie na podstawie wymiarów kości długich. Pomiar długości całego szkieletu Anny w 1848 roku dał wynik o kilka centymetrów większy - za życia królowa miała co najmniej 163 cm wzrostu.
Przypisy
edytuj- ↑ a b Królowa była znana na Węgrzech jedynie pod imieniem Anny, co poświadczają np. zatwierdzenia donacji królowej Anny w dokumentach jej wnuka Beli IV z 1238 roku (domina Anna) i królowej Elżbiety Kumanki z 1281 roku (Anna illustris regina, consors Tertii Belae regis Ungariae. M. Wertner, Az Árpádok családi története, Nagybecskerek 1892, s. 358.)
- ↑ Rodowód księżnej Konstancji – Princes of Antioch 1100–1130 (Hauteville) [data dostępu 2012-01-09]; Kings of Jerusalem 1118–1131 (comtes de Rethel) [data dostępu 2012-01-09]
- ↑ Chronique d'Ernoul et de Bernard le Trésorier, wyd. M. L. Mas Latrie, Paris 1871, s. 22; Petri Blesensis tractatus duo: Passio Raginaldi principis Antiochie [w:] Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis, t. 194, wyd. R. B. C. Huygens, Turnhout 2002, s. 42 – Informacje XII-wiecznych kronikarzy o krewnych Renalda z Châtillon. J. Richard, Aux origines d'un grand lignage: des palladii Renaud de Châtillon [w:] Media in Francia, Paris 1989, s. 409–418 – Wywód rodowodowy i związki krewniacze Renalda z Châtillon; Seigneurs de Donzy & Vergy [data dostępu 2012-01-09], Burgundy Duchy, Nobility [data dostępu 2012-01-09] – Krewni królowej Anny, członkowie rodów burgundzkich władających Châtillon, Gien, Semur i Bourbon.
- ↑ np. M. Wertner, Az Árpádok családi története, Nagy-Becskerek 1892, s. 359; History of Hungary, red. E. Pamlenyi, London 1975, s. 60, 608; J. Louda, M. MacLagan, Lines of Succession: Heraldry of the Royal Families of Europe, wyd. II, London 1999, tabl. 89.
- ↑ S. Runciman, A History of the Crusades, t. II, Harmandsworth 1978, s. 365.
- ↑ np. W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959, tabl. 84.
- ↑ np. V. ö. Városy, Antiochiai Anna királyné, "Századok. A Magyar Történelmi Társulat Közlönye", 1886, s. 866.
- ↑ M. Wertner, Az Árpádok családi története, Nagybecskerek 1892, s. 358.
- ↑ A magyar királyok koronázótemploma. szikm.hu. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-05)]. [data dostępu 2012-01-09]
- ↑ György Györffy, Święty Stefan I. Król Węgier i jego dzieło, Warszawa 2003, s. 431, 755
- ↑ M. M. de Cevins, Les implantations cisterciennes en Hongrie médiévale [w:] Unanimité et diversité cisterciennes, red. Nicole Bouter, Saint-Étienne 2000, s. 458–459; F. L. Hervay, Ciszterciek [w:] G. Kristo (red.), Korai magyar térténeti lexikon, Budapest 1994, s. 473, 479-480.
- ↑ W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959, tabl. 84.
- ↑ D. Piwowarczyk, Słynni rycerze Europy. Rycerze Chrystusa, Warszawa 2007, s. 309. W Czechach rządzili potomkowie Anny, wywodzący się od jej córki Konstancji, z wyjątkiem królów panujących w latach 1306-1310 po wygaśnięciu dynastii Przemyślidów oraz Jana Luksemburskiego. W Polsce jedynymi królami, którzy nie wywodzili się od Anny, byli Władysław Jagiełło i jego syn Kazimierz. Reszta władców była spokrewniona z Arpadami lub Przemyślidami, którzy pochodzili w prostej linii od Anny antiocheńskiej.
- ↑ np. W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959, tabl. 84; A. Echols, M. Williams, An annotated index of medieval women, New York-Oxford 1992, s. 53.
- ↑ np. M. Wertner, Az Árpádok családi története, Nagy-Becskerek 1892, s. 356; I. Hankó, Királyaink tömegsírban, Budapest 2004 – rok 1183.
- ↑ Rekonstrukcja twarzy Anny antiocheńskiej – il. 1 i il. 2. I. Hankó, Királyaink tömegsírban, Budapest 2004; Á. Kustár, Az arcrekonstrukció módszerei, korlátai és lehetőségei, Szeged 2010 [data dostępu 2013-08-02]
- ↑ K. Éry, A.Marcsik, J. Nemeskéri, F. Szalai, Embertani vizsgálatok III. Béla és Antiochiai Anna földi maradványán [w:] 150 éve történt... III. Béla és Antiochiai Anna sírjának fellelése, Székesfehérvár 1999, s. 9-15.