Środkowodunajska kultura pól popielnicowych

Środkowodunajska kultura pól popielnicowych – kultura archeologiczna środkowej i młodszej epoki brązu. Należy do kręgu kultur pól popielnicowych. Jej nazwa pochodzi od obszaru, na którym występują jej stanowiska oraz od typowych dla niej rozległych cmentarzysk ciałopalnych popielnicowych.

Geneza

Kultura ta rozwinęła się na przełomie okresu brązu C i brązu D, czyli około 1300 lat p.n.e. Bazą była dla niej środkowodunajska kultura mogiłowa, zaliczana do kręgu kultur mogiłowych. Nowy model kulturowy pojawił się dzięki wpływom z obszarów wschodnich i południowo-wschodnich, czyli z rejonu objętego osadnictwem kultury pilińskiej.

Chronologia i obszar występowania

Środkowodunajska kultura pól popielnicowych jako jedna z kręgu pól popielnicowych (Middle-Danube groups)

Środkowodunajska kultura pól popielnicowych rozwijała się od przełomu okresów brązu C i brązu D do końca okresu Hallstatt D, według podziału chronologicznego, dokonanego przez Paula Reineckego. Rozwój jej przypada więc na lata 1300–800 p.n.e. W jego obrębie wyróżnia się kulka faz, mianowicie:

Faza przejściowa – przełom okresu brązu C i D (około 1300 lat p.n.e.)
Faza starsza (zwana też welatycką, Baierdorf, czakańską, Chotin I i Vál I) – okres brązu D i Hallstatt A (1300–1050/1020 lat p.n.e.)
Faza młodsza (zwana też podolską, Stielfried, Chotin II i Vál II) – okres Hallstatt B (1050/1020–800 lat p.n.e.)

Swoim zasięgiem omawiana jednostka taksonomiczna obejmowała dorzecze środkowego Dunaju, a zwłaszcza zachodnią jego część. Zajmuje ona południowe Morawy, Dolną Austrię, południowo-zachodnią Słowację, zachodnie Węgry oraz Słowenię. W jej obrębie wyróżnianych jest kilka grup lokalnych:

Grupa czakańska – nazwana tak od stanowiska w miejscowości Čaka na Słowacji. Ta silnie wyróżniająca się grupa datowana jest na okres brązu D. Występuje ona w południowo-zachodniej Słowacji, w zachodnich Węgrzech i w Burgenlandzie. Mamy w niej do czynienia z pojawieniem się bogato wyposażonych pochówków pod kurhanami, które mają świadczyć o znacznym zróżnicowaniu w społeczeństwie tej grupy i wykształceniu się warstwy rządzącej.
Grupa chotińska (zwana też kulturą Vál, lub karpacką kulturą welatycką) – jest ona kontynuacją grupy czakańskiej. Wystąpił w niej zanik wspomnianego zróżnicowania społecznego. Nie wiadomo jednak co było tego przyczyną, chociaż przypuszcza się przesunięcie części ludności grupy czakańskiej na południe, w kierunku Bałkanów i północnych Włoch.
Grupa welatycko-podolska (zwana też grupą Baierdorf-Stielfried) – występuje na południowych Morawach, w południowo-zachodniej Słowacji pomiędzy dolną Morawą a Wagiem i w przyległej części Dolnej Austrii.
Grupa Dobova (zwana też grupą Ruše) – południowa część obszaru zajętego przez omawianą kulturę.

Gospodarka

Największe znaczenie w gospodarce środkowodunajskiej kultury pól popielnicowych miała uprawa ziemi oraz hodowla zwierząt, głównie bydła i owiec, ale również świń i koni. Ponadto polowano na zwierzęta, najczęściej na sarny, jelenie i dziki. Rzadko spotyka się również kości niedźwiedzia i zajęcy.

Osadnictwo

Osadnictwo tej kultury miało charakter otwarty i stacjonarny, chociaż na terenach wyżynnych występują także osady obronne. Przykładem osady tej kultury jest stanowisko w Lovčičkach koło Vyškova. Występuje tu planowa organizacja zabudowy osiedla. Na powierzchni 3000 m² odkryto tu 13 budowli w konstrukcji konstrukcji słupowej, z których niektóre dzieliły się na kilka pomieszczeń, a wszystkie były rozmieszczone półkoliście wokół placu, w którego centrum znajdowała się znacznie większa od pozostałych obiektów budowla halowa. Nie jest do końca wyjaśnione do czego mogła ona służyć. Przypuszcza się, że pełniła funkcję domu zgromadzeń, bądź świątyni. W pomieszczeniach tych budynków znajdowały się paleniska, a całości towarzyszyły różne obiekty pomocnicze o charakterze gospodarczym.

Obrządek pogrzebowy

Obrządek pogrzebowy środkowodunajskiej kultury pogrzebowej charakteryzował się ciałopalnym, popielnicowym, lub jamowym, zazwyczaj płaskim typem pochówków. Zmarłych wyposażano w ceramikę oraz wyroby brązowe. Na obszarze Słowacji oraz przyległych partii Burgenlandu i Węgier, a w mniejszym stopniu także na Morawach, zwłaszcza w okresie brązu D, występowały również ciałopalne, bogato wyposażone pochówki pod kurhanami. Wysokość tych kopców dochodzi do kilku metrów, a średnica do kilkudziesięciu. Pochówki te były wyposażone w broń, a niekiedy nawet w pancerze z brązu. Świadczą one o dużym zróżnicowaniu społecznym we wczesnej fazie środkowodunajskiej kultury pól popielnicowych.

Inwentarz

W inwentarzu ceramicznym omawianej kultury można dostrzec zmiany w trakcie trwania jej rozwoju. W czasie fazy starszej występują: dwustożkowate naczynia o ostrym załomie, niekiedy zdobione gęsto rytymi kreskami na dolnej stronie brzuśca, baniaste naczynia wazowate z cylindrycznymi szyjami, często z facetowanymi krawędziami, naczynia jajowate, czerpaki profilowane, o wysokim uchu oraz liczne odmiany mis i kubków. Ponadto w grupie czakańskiej występowały jeszcze naczynia o dużych uchach dochodzących do krawędzi naczynia, zaś ornament charakteryzuje się tu dekoracją w postaci szerokich, ukośnych żłobków. Na terenie Moraw pojawiły się w tym czasie naczynia piętrowe, co jest efektem wpływu kultury knowiskiej. Z kolei w młodszej fazie inwentarz ceramiczny składał się między innymi z naczyń o baniastych i zaokrąglonych brzuścach, łagodnie profilowanych waz, zdobionych na brzuścach gęsto rytymi pionowymi żłobkami, a także podobnie żłobkowanych mis i kubków.

Wśród wyrobów metalowych spotyka się miecze brązowe różnych typów, noże, sierpy, groty oszczepów, brzytwy, w tym brzytwy o dwustronnym ostrzu z rękojeścią, siekierki oraz szpile brązowe, zapinki i bransolety. Znajdowane są one zarówno w zespołach grobowych jak i w często występujących w tej kulturze skarbach.

Zanik

Grupa ta zniknęła na przełomie okresu Hallstatt B i Hallstatt C, czyli około 800 lat p.n.e. Na jej bazie wykształciła się kultura wschodniohalsztacka.

Bibliografia

Marek Gedl, Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna, część III Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1985.
Encyklopedia historyczna świata, tom I, Prehistoria, pod red. Janusza Krzysztofa Kozłowskiego, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.