Jan Willem Schaap

Jan Willem Schaap (Leiden, 28 augustus 1813 - aldaar, 13 februari 1887) was een Nederlands architect. Schaap was in eerste instantie opgeleid als timmerman en heeft zich via krullenjongen en werkgezel opgewerkt tot architect. Eerst als opzichter van de Universiteitsgebouwen en daarna, vanaf 1863 als stadsarchitect van Leiden. Deze functie zou hij tot 1884 bekleden. Schaap beperkte zich in zijn ontwerpen niet tot een specifieke bouwstijl. Zo zijn er creaties van zijn hand met neoclassicistische, eclectische en neogotische kenmerken aan te wijzen. Hoewel een aanzienlijk aantal van zijn bouwwerken gesloopt is, zijn er vooral in Leiden nog door hem ontworpen gebouwen aanwezig, waaronder de Leidse Schouwburg, waarschijnlijk het hoogtepunt van zijn oeuvre.

Biografie

Schaap vestigde zich in 1835 als zelfstandig timmermanswerkbaas in Leiden. Twee jaar later trouwde hij op 14 september met Hendrica Pikaar. Samen kregen zij één dochter: Adriana Hendrica Schaap werd op 15 september 1838 geboren. Ondertussen liet Schaap zich met privélessen bijscholen tot architect. Hij kreeg onderricht van onder anderen de toenmalige stadsbouwmeester Salomon van der Paauw, die hij later op zou volgen. Vanaf 1833 begon Schaap ook zelf les te geven. In dat jaar werd hij aangesteld als hulponderwijzer bij het Genootschap Mathesis Scientiarum Genitrix (wiskunde is de grondlegger der wetenschappen). Dit Leidse genootschap werd in 1785 opgericht en verzorgde voor een belangrijk deel het wiskundeonderwijs aan Leidse leerlingen. Binnen deze instelling maakte Schaap snel carrière. In 1837 was hij onderwijzer, in 1838 hoofdonderwijzer en in 1843 hoofd van de bouwkundige school. Hij zou een groot deel van zijn leven aan het genootschap verbonden blijven. Schaap was een belezen persoon. Hij bezat een uitgebreide collectie architectuurtraktaten van onder anderen Vitruvius, Serlio, Scamozzi en Vignola. Ook publiceerde hij zelf een tweetal werken ten behoeve van het bouwkundig onderwijs. In 1868 richtte hij de Leidse afdeling van de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst op.

J.W. Schaap ligt begraven op de Begraafplaats Groenesteeg in Leiden.

Werkzaamheden

Aan de Leidse Universiteit

Kort na zijn aanstelling als opzichter van de Universiteitsgebouwen ondernam hij samen met de toenmalige bibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek, Willem Pluygers, een studiereis door Europa om de inrichting van verschillende bibliotheken te bestuderen. Deze reis bracht hen onder andere in de Reading Room van het British Museum, waar de kapconstructie bestudeerd werd. Dit alles leidde tot de bouw van twee moderne universiteitsbibliotheken, die van Leiden in 1862 en die van Groningen in 1864. Schaap paste hier nieuwe constructies en materialen toe, zoals ijzeren trappen en vloeren.

Stadsarchitect van Leiden

In 1863 werd Schaap aangesteld als stadsarchitect. Een van de eerste plannen die hij in zijn nieuwe functie ontwikkelde, was de herinrichting van de zogenaamde Grote ruïne, de kale vlakte ten zuiden van het Steenschuur, die al sinds de Leidse buskruitramp braak lag. De meeste van zijn herbouwplannen werden niet verwezenlijkt. Uiteindelijk werd het terrein ingericht als het Van der Werfpark en ontwierp Schaap pas aan het eind van zijn loopbaan, in 1883, twee schoolgebouwen aan de buitenranden: het gymnasium aan de oostrand (Doezastraat) en de HBS voor meisjes aan de westkant.

Schaap had daaraan voorafgaand al een groot aantal andere schoolgebouwen ontworpen. Als een gevolg van de Wet op het Lager Onderwijs breidde het aantal scholen in Leiden in een paar jaar sterk uit. De wet verplichtte gemeentebesturen om voor voldoende scholen te zorgen. Hierbij werd niet alleen rekening gehouden met het aantal leerlingen maar ook met de verschillende standen. Er was behoefte aan schoolgebouwen voor onvermogenden, minvermogenden, de middenstand en de hogere klassen. Schaap ontwierp uiteindelijk vijf lagere en drie middelbare scholen voor de gemeente Leiden.

Als stadsarchitect hield Schaap zich niet alleen bezig met het ontwerpen van bouwwerken ten behoeve van de gemeente maar ook met de infrastructuur en verbeteringen van de gemeentelijke voorzieningen. In 1866 deed hij, naar aanleiding van een cholera-epidemie die niet minder dan 881 doden eiste, in een nota zijn plannen uit de doeken om een groot aantal grachten te dempen en riolering aan te leggen. Veel van deze "overtollige dwarsgrachten" leken volgens Schaap namelijk op "door verdunde beer gevulde open riolen".^[1] Hoewel niet alle grachten volgens zijn plan gedempt werden (het Rapenburg niet bijvoorbeeld) heeft de uitvoering een grote invloed gehad op het aanzien van de stad. Vanaf 1871 werden in Leiden, mede op initiatief van Schaap, proeven gehouden met het Liernurstelsel. Het systeem bleek uiteindelijk echter te kostbaar en werd niet volledig aangelegd. Ook bij de verbetering van de drinkwatervoorziening speelde Schaap een rol. Vanaf 1878 werd door de Leidsche Duinwater Maatschappij duinwater door pijpleidingen naar Leiden gevoerd. De introductie van de paardentram in 1877 werd ook mede door de stadsarchitect bewerkstelligd.

Bouwwerken

Naam	Bouwjaar	Adres	Plaats	Bijzonderheden
Gebouw van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen	1850	Steenschuur 21 en Langebrug 64-66	Leiden
Nieuwe sociëteit (Vrouwenverdriet)	1850	Langebrug	Leiden	gesloopt in 1887
Bedrijfspand van de firma Sijthoff	1852	Doezastraat 3	Leiden	In 1908 vervangen door het huidige Sijthoffgebouw
Woonhuis	1856	Rapenburg 26	Leiden	Verbouwing van een achttiende-eeuws huis
Buitensociëteit Amicitia	1859	Steenstraat 2	Leiden	Afgebroken in 1932
Schoolgebouw van de Kweekschool voor Zeevaart	1859	Noordeinde	Leiden	Afgebroken
Evangelisch-Luthers wees- en oudeliedenhuis	1859-1860	Middelweg 38	Leiden
Lokhorstkerk	1859-1860	Pieterskerkstraat 1	Leiden	Verbouwing van het interieur van de zeventiende-eeuwse schuilkerk
Gymnastiekschool	1861	Pieterskerkgracht 5 en 7	Leiden
Kosterswoning Lutherse Kerk	1861	Hooglandsekerkgracht 28	Leiden
Coninckshofje	1861	Oude Vest 15	Leiden	Uitbreiding van dit hofje uit 1773 met drie woningen
Drie woningcomplexen	1862	Ververstraat	Leiden
Universiteitsbibliotheek Leiden	1862-1870	Rapenburg 70-74	Leiden	Vervangen door nieuwbouw in 1916
Universiteitsbibliotheek Groningen	1864		Groningen	Vervangen door nieuwbouw in 1919
Plantsoenschool - School voor minvermogenden	1865	4e Binnenvestgracht	Leiden
Leidse Schouwburg	1865	Oude Vest 43	Leiden	Schaap brak de bestaande schouwburg uit 1705 behoudens de toneeltoren af om zijn eigen ontwerp te realiseren
HBS voor jongens	1866	Pieterskerkgracht 13	Leiden	Afgebroken in 1969
Behuizing voor officieren van de Kweekschool voor Zeevaart (van 1922 tot 2009 in gebruik als schoolgebouw)	1866	Noordeinde 1-3	Leiden	Noordeinde 3 is goeddeels afgebroken
Pakhuis	ca. 1870	Nieuwe Rijn 71	Leiden	Toegeschreven aan J.W. Schaap
Inrichting van de Lakenhal tot Stedelijk Museum	ca. 1870-74	Oude Singel 32	Leiden
Boommarktschool - Meisjesschool voor de hogere klasse (Webster University)	1870	Boommarkt 1	Leiden
Stadsgehoorzaal Leiden	ca. 1871	Breestraat 60	Leiden	Afgebrand in 1889
Aalmarktschool - Jongensschool voor de hogere klasse	1874	Aalmarkt 9	Leiden	Schaap voegde een eerste verdieping toe aan een bestaand gebouw, ontworpen door Salomon van der Pauw. Afgebroken in 2007, waarbij in 2009 de gevel opnieuw opgebouwd werd.
Sociëteit Musis Sacrum	1871	Plantsoen	Leiden	Gesloopt in 1929
School voor minvermogenden	1873	Van der Werfstraat	Leiden	Afgebroken
Watertoren (Katwijk)	1877	Cantineweg 19a	Katwijk	Technisch gedeelte ontworpen door C.J. van Spall.
School voor minvermogenden	1878	Nieuwe Mare 6	Leiden	Gesloopt in de jaren zestig
Stedelijk Gymnasium	1883	Doezastraat 2a	Leiden
HBS voor meisjes	1883	Garenmarkt 1a	Leiden

Bibliografie (selectie)

Een bouwkundige, Beschouwingen over het aesthetische der bouwkunst. Eerste gedeelte: Grieksche en Romeinsche stijl, Den Bosch, 1852.
J.W. Schaap, Architectuur-perspectief. Handleiding tot de kennis der perspectief: ten gebruike bij bouwkundig onderwijs en tot eigene oefening, Leiden 1856.
J. van Loghem en J.W. Schaap, Beginselen der theoretische en practische bouwkundige rekenkunde, 2 dln, Leiden 1859-63.
J.W. Schaap, 'Gymnastiekschool te Leyden', Bouwkundige Bijdragen 13 (1863), pp. 267-272. (pp. 267-270^{[dode link]} & pp. 271-272 online^{[dode link]})
J.W. Schaap en G. Brouwer, 'Het nieuwe bibliotheek-gebouw te Groningen', Bouwkundige Bijdragen 15 (1867) , pp. 59-66. (pp. 59-62^{[dode link]} & pp. 63-66 online^{[dode link]})

Bronnen, noten en/of referenties

↑ Van Maanen 2004, p. 32.

Cobi Bordewijk, Juliette Roding en Vic Veldheer, Wat geeft die Comedie toch een bemoeijing! De Leidse Schouwburg 1705 – 2005, Amsterdam 2005. (online)
Jan Dröge, 'De ruïnebouwers: Bouwplannen voor het rampgebied', in: Artie Ponsen en Ed van der Vlist (red.), Het fataal evenement: De buskruitramp van 1807 in Leiden, Leiden 2007, pp. 300-327.
Jan Dröge, e.a (red.), Architectuur en monumentengids Leiden, Leiden 1999.
W. Kok, 'Necrologie Jan Willem Schaap', De Opmerker 22 (1887), pp. 59-60. ( p. 59^{[dode link]} & p.60 online^{[dode link]})
R.C.J van Maanen, 'Het stadsbeeld en de invulling van de stedelĳke ruimte', in: B. de Vries (red), Leiden: De geschiedenis van een Hollandse stad, dl. 3: 1795-1896, Leiden 2004, pp. 17-39.
C. Scheffer en A.F.J. Niemeijer, Architectuur en stedebouw in Zuid-Holland, 1850-1945, Zwolle 1996.
J.P. Zwanenburg, 'Flatwoningen uit 1862', Leids Jaarboekje 61 (1969), pp. 73-83.

Zie de categorie J.W. Schaap van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

[1] Van Maanen 2004, p. 32.

[1]