Hogereburgerschool: verschil tussen versies

<!-- Over de spelling 'hogereburgerschool' en 'hbs' in de alinea hierboven: 'hogereburgerschool' staat in het Groene Boekje (1995), 'hbs' in Van Dale (1999; gaat uit van de regel dat onderwijstypen met kleine letters geschreven worden. Zie echter het overleg voor het geval van de HBS.-->Met de invoering van de [[Wet op het voortgezet onderwijs|Mammoetwet]] in 1968 werd de hbs opgevolgd door enerzijds de vijfjarige [[hoger algemeen voortgezet onderwijs|havo]] en anderzijds het zesjarige [[voorbereidend wetenschappelijk onderwijs|vwo]] (met daarin, als meer directe opvolger van de hbs, het zesjarige [[atheneum]], naast het vanouds bestaande [[gymnasium]]). De laatste eindexamens voor de hbs werden in 1974 afgenomen (voor de zogenaamde "bezemklas" van de zesjarige hbs).

De term ''burgerschool'' ontstond op grond van een wet van 1863 en had oorspronkelijk tweeërlei toepassing:<br />1. a) tweejarige (burger)dagschool; in beperkt aantal in stand gehouden tot 1904 <br /> b) (burger)avondschool: geleidelijk opgegaan in de avond(ambachts)school

Alleen de tweede toepassing is lang in gebruik gebleven. Er was geen lagere of middelbare burgerschool. Wel kwam er al spoedig ook een [[Middelbaremiddelbare meisjesschool]], qua doelstelling en [[curriculum]] enigszins vergelijkbaar{{bron?|onbegrijpelijk, daarmet hbs meer verwant is metde huidige atheneum,[[Hoger volgensalgemeen sommigen zelf zwaarder, dus hoe kan doelstelling zowel met hbs alsvoortgezet onderwijs|havo overeenkomen?|2015|12|20}} met de HBS, maar meer nog met de huidige [[HAVO]].<ref>De term 'burgerschool' hoorde bij een bepaalde maatschappijvisie en onderwijsfilosofie, geïnspireerd door [[Thorbecke]]. De term 'meisjesschool' had niet geheel deze zelfde lading, wat ook tot uitdrukking kwam in de kwalificatie 'middelbaar'. Meisjes met aanleg voor de economische en exacte vakken konden de HBS-A en -B volgen.</ref>

Er bestond een parallellie in naam en in functie met de iets later, in 1868, opgerichte Hogere Krijgsschool (vroeger 'Hoogere Krijgsschool' gespeld, afgekort tot HKS), aanvankelijk gevestigd in [[Haarlem]], later in [['s-GravenhageDen Haag]]. Deze werd opgericht door het [[Ministerie van Oorlog]], met als doel om [[Officier|officieren]] op te leiden voor de hogere functies in de staf van de [[Landmacht (algemeen)|landmacht]]. De oorspronkelijke naam was "School tot voorlopige opleiding van stafofficieren" en het was, een voorloper van de sedert 1875 geheten "Krijgsschool voor officieren" in [[Breda]]. Zoals de HBS opleidde voor hogere functies in de burgermaatschappij moest de HKS opleiden voor hogere functies in het leger. Ook was er nog de [[Hogere Marine Krijgsschool]].

De Hogere Burgerschool werd ingevoerd bij de Wet op het middelbaar onderwijs uit [[1863]] van [[Johan Rudolph Thorbecke]]. Deze nieuwe opleiding was bestemd voor dat deel van de burgerij dat geen wetenschappelijke opleiding wenste, maar een brede algemene ontwikkeling en maatschappelijk nuttige kennis. Jongelieden uit de gezeten burgerij konden daarmee worden voorbereid op 'hogere' functies in handel en industrie. Deze praktische vakken betroffen boekhouden, handelskennis, moderne talen, alsmede wis-, natuur- en scheikunde.<ref>Vergelijk ''De Canon van het Onderwijs'' [https://web.archive.org/web/20151222164811/http://www.onderwijserfgoed.nl/content/modern-klassiek-0]</ref>

De HBS moest oorspronkelijk drie jaar duren en was tevens bedoeld als onderbouw van een aantal landbouwscholen. Op enkele plaatsen in het land moest een vijfjarige variant komen ter voorbereiding op de te stichten [[Polytechnische school]]School inte Delft]].

In 1864 stichtte het rijk de eerste vijftien Rijks Hogere Burgerscholen, diverse gemeenten volgden dit voorbeeld. De eerste Rijks-HBS'en (''RHBS'') kwamen achtereenvolgens in [[Groningen (stad)|Groningen]],<ref>[http://www.ruimtevolk.nl/opinion.php?id=183] -- 'Renovatie Rijks-HBS Groningen']{{dode link|datum=augustus 2017 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>, in [[Roermond (stad)|Roermond]]<ref>[https://web.archive.org/web/20041230173447/http://www.stedelijkroermond.nl/html/historie.html] -- 'Van Rijks Hoogere Burgerschool naar Stedelijk Lyceum']</ref><ref>P.P. Simons: [httphttps://www.ppsimons.nl/stamboom/bisschoppelijkcollege.htm] -- P.P. Simons: 'Het bisschoppelijk college van Roermond']. [https://web.archive.org/web/20230331185942/https://www.ppsimons.nl/stamboom/bisschoppelijkcollege.htm Gearchiveerd] op 31 maart 2023.</ref> en in [[Tilburg]]<ref>[J. de Veer (2009): {{Citeer web |url=http://www.geheugenvantilburg.nl/component/option,com_raadplegen/Itemid,10/id,1486/] -- J. de Veer (2009): |titel='Rijks-HBS Willem II' |archiefurl=https://archive.today/20120530024436/http://www.geheugenvantilburg.nl/component/option,com_raadplegen/Itemid,10/id,1486/ |archiefdatum=30 mei 2012 |dodeurl=ja }}</ref> (alle in 1864). De [[Eerste Gemeentelijke Hogere Burgerschool]] met vijfjarige cursus kwam in Den Haag in 1865.

In de praktijk ontstonden twee soorten, namelijk de driejarige en de vijfjarige hbs. Ook is er enige tijd een zesjarige cursus geweest met eenzelfde programma als de vijfjarige. Bij alle lag de nadruk op het onderwijs in [[wiskunde]], [[exacte vakken]] en [[moderne talen]]. Terwijl de bestaande middelbare scholen, de [[gymnasium|gymnasia]], vooral in de grote steden stonden en door de gemeenten onderhouden werden, stichtte het Rijk in kleinere plaatsen hbs'en, bijvoorbeeld in [[Ter Apel]] en [[Zierikzee]]. Anders dan verwacht werd vooral de vijfjarige hbs een succes, de driejarige hbs werd grotendeels verdrongen door de [[mulo]], waar in vier jaar dezelfde stof onderwezen werd. Bovendien gaf het overgangsbewijs naar de vierde klas van de vijfjarige hbs dezelfde rechten als het eindexamen driejarige.

Binnen rooms-katholieke en gereformeerde milieus was het hbs 5 j.c.-type weinig populair gezien het openbare karakter van de scholen alsmede vanwege het intellectualistische[[intellectualistisch]]e en naturalistische leerplan. Het ontbreken van klassieke talen ten gunste van de realia ('zaakvakken') zoudenzou de scholen minder geschikt maken voor "de vorming van een levensbeschouwing die zich boven de utilistische weet te verheffen".<ref>Mandemakers, p. 274</ref> Onderliggend leefde bij beide confessionele groeperingen de angst, dat een puur cognitieve vorming bij kinderen uit onbekende milieus een kritische houding jegens het geloof kon opleveren. Eerst vanaf 1895 werden HBS'en gesticht met het geloof als grondslag.

Het onderwijs aan de hbs werd meestal gegeven door academisch gevormde en vaak gepromoveerde leraren. Zij ontbeerden echter lange tijd iedere [[didactiek|didactische]] scholing.<ref name=ensie1 />.

Vanaf 1909 werden veel hbs'en opgenomen in [[lyceum|lycea]], waardoor de keuze tussen hbs en gymnasium een of twee jaar kon worden uitgesteld. In verband hiermee konden lycea vooral bij een tweejarige brugperiode een zesjarige HBS-opleiding aanbieden. De lycea waren overigens tientallen jaren lang niet wettelijk geregeld. [[Bestand:P1010175Koningin Wilhelmina-Paviljoen.JPG|thumb|250px|Het [[Koningin Wilhelmina Paviljoen]] van de [[KMA]] in Breda, dat in 1867 werd geopend als oorspronkelijk schoolgebouw voor de [[Rijks HBS Breda|gemeentelijke HBS]]]]

In [[1917 werd de vijfjarige hbs als voorbereidingsschool voor de exacte universitaire richtingen officieel erkend. <br />In 1924]] werd de bestaande hbs omgedoopt in hbs-b met een sterke wis- en natuurkundige component en werd als opvolger van de [[Handelsschool]] de literair-economische hbs-a ingevoerd, waar de nadruk op economische vakken en moderne talen lag. De splitsing vond plaats na het derde jaar. In 1937 verwierf ook de hbs-a studierechten voor de universiteit.

De eerste [[eindexamen]]s hbs werden afgenomen in [[1866]].<ref>[https://web.archive.org/web/20121130061348/http://www.nvvw.nl/page.php?id=7899 Harm Jan Smid, rubriek 'Het Geheugen'], Tijdschrift [[Euclides (tijdschrift)|Euclides]], jaargang 85, nummer 2, bladzijde 80-82, oktober 2009</ref> Er waren 38 deelnemers, waarvan 15 niet op een reguliere hbs hadden gezeten. Er slaagden 23 kandidaten. De eindexamens waren per [[provincie]] georganiseerd. Een commissie benoemd door de [[Commissariscommissaris van de Koning(in)]] nam de examens af. In de commissie zaten schooldirecteuren en leraren uit de betreffende provincie.<ref>[https://web.archive.org/web/20121130061348/http://www.nvvw.nl/page.php?id=7899 Lourens van den Brom, Toelatingsexamens tot de universiteiten], Tijdschrift [[Euclides (tijdschrift)|Euclides]], jaargang 85, nummer 2, bladzijde 74, oktober 2009</ref> Zij stelden het schriftelijk examen op en regelden het aanvullende mondeling.

Omstreeks [[1910]] kwam er een landelijk schriftelijk eindexamen. In [[1920]] stopten de provinciale commissies met de mondelinge examens. Die werden voortaan afgenomen door deskundigen (zogeheten gecommitteerden) benoemd door de [[Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap|Minister van Onderwijs]].

Een hbs-diploma gaf aanvankelijk slechts toegang tot de polytechnische hogeschool, de huidige [[Technische Universiteit Delft]], de Rijks hogere land- tuin- en [[Agrarisch opleidingscentrum|bosbouwschool]], de huidige [[Wageningen Universiteit en Researchcentrum]], die pas in [[1905]], respectievelijk [[1917]]1918 tot het hoger onderwijs gerekend werden. Een andere mogelijkheid tot verdere studie waren de in [[1913]] opgerichte [[Nederlandse Economische Hogeschool|Nederlandse Handelshogeschool]], (de huidige [[Erasmus Universiteit Rotterdam]]) en de in 1927 opgerichte Roomsch Katholieke Handelshoogeschool, (de huidige [[Universiteit van Tilburg]]). Meisjes konden ook doorstromen naar de [[vormingsklas]], een eenjarige opleiding verbonden aan de huishoudscholen, hoewel ze daarvoor eigenlijk een te hoog niveau hadden. De vormingsklas gaf voor die meisjes toelating tot de leraressenopleiding, bijvoorbeeld in de naaldvakken.

In de faculteit van de [[geneeskunde]] kon men met het hbs-diploma alle examens tot en met het [[artsartsexamen]]examen afleggen. Voor een [[wetenschappelijke promotie]] tot [[doctor]] in de geneeskunde was echter tot [[1918]] een gymnasiumdiploma nodig. Veel Nederlandse artsen promoveerden daarom in het buitenland. Ook legden veel hbs'ers tijdens hun studie het [[staatsexamen]] [[gymnasium]] af, dat wel volledige toegang tot de universiteit gaf. Vanaf 1918 werden studenten met een diploma hbs (vanaf [[1924]]: met een diploma hbs-b) ook toegelaten tot de faculteit van de [[wiskunde|wis-]] en [[natuurkunde]].

Het diploma hbs-a gaf aanvankelijk alleen toegang tot de studie in de [[economie (wetenschap)|economie]]. Omstreeks [[1950]] gaven de diploma's hbs-a en hbs-b het recht te promoveren in de volgende vakken (en dus ook om die vakken te studeren):<ref>[[ENSIE]], lemma HBS in deel X, bladzijde 591</ref>: [[economie (wetenschap)|economische wetenschappen]], [[Nederlands-Indië|Indisch]] [[Rechtsgeleerdheid|Recht]], [[sociale geografie|sociale aardrijkskunde]], vrije studierichting [[aardrijkskunde]] en [[politicologie|politiek-]][[sociale wetenschappen]]. Voor hbs-b kwamen daar naastdaarnaast alle vakken op de toenmalige technische hogescholen (later [[Technische Universiteit]] genoemd, aanvankelijk nog alleen in [[Technische Universiteit Delft|Delft]], later ook [[Technische Universiteit Eindhoven|Eindhoven]] en [[Universiteit Twente|Twente]]) nog bij de vakken: [[natuurkundige aardrijkskunde]], [[wiskunde]], [[natuurwetenschap]]pen, [[geneeskunde]], [[tandheelkunde]], [[veeartsenijkunde]] en [[psychologie]]. Tot de invoering van de [[Mammoetwet]] bleef de studie in de [[theologie]], de [[rechten]] en de [[Letteren (wetenschap)|letteren]] voorbehouden aan [[gymnasium|gymnasiasten]]. Als men [[rechten]] of [[notariaat]] wilde studeren na de HBS moest men aanvullende tentamens Latijn en Grieks, later alleen Latijn, doen. Wie [[Letteren (wetenschap)|letteren]] of [[theologie]] koos moest een [[staatsexamen]] gymnasium doen.

== Meisjes-hbs ==

Nadat in [[1906]] meisjes algemeen toegelaten waren, werden in grote steden ook aparte meisjes-hbs'en met zesjarige cursus gesticht, vaak in samenhang met een [[middelbare meisjesschool]]. In [[1946]] schreef [[Philip Kohnstamm]]:<ref name=ensie1>[[ENSIE]], deel I, bladzijde 591</ref>: "Vooral in de hogere klassen stelt het tempo van het onderwijs eisen aan de meisjes, die boven een heilzame krachtsinspanning uitgaan". Met deze verzuchting lijkt tot de invoering van de Mammoetwet niets gedaan te zijn.

In de jaren 601960 liep het aantal inschrijvingen voor categorale jongens- of meisjesscholen geleidelijk terug. Na de invoering van de Mammoetwet mochten scholen geen onderscheid meer maken naar de sekse van de leerlingen.

Meer dan op het traditionele gymnasium lag in de hbs de nadruk op de exacte vakken. De hbs bleek dan ook een kweekvijver voor toekomstige [[Nobelprijs]]winnaars .<ref>[httphttps://www.volkskrant.nl/vk/nl/2672/Wetenschap-Gezondheid/archief/article/detail/476112/1997/12/06/Nederland-heeft-de-Nobeljacht-grondig-verleerd.dhtml Volkskrant.nl, 6 december 1997]</ref>. Tussen 1901, toen de eerste prijsNobelprijs werd uitgereikt, tot aanen het begin van de Eerste Wereldoorlog (1914), wisten Nederlandse natuurwetenschappers de ene na de andere Nobelprijs in de wacht te slepen. Men sprak wel van een 'Tweede Gouden Eeuw'. Van de vijf Nederlandse Nobelprijswinnaars in die periode waren [[Jacobus van 't Hoff|Van 't Hoff]], [[Hendrik Lorentz|Lorentz]], [[Pieter Zeeman|Zeeman]] en [[Heike Kamerlingh Onnes|Kamerlingh Onnes]] oud-hbs'ers, terwijl [[Johannes Diderik van der Waals|Van der Waals]] een tijdlang leraar was aan dit schooltype .<ref>[https://web.archive.org/web/20160207114210/http://www.jenneken.nl/bekijk/1900NATUURWETENSCHAPPEN.htm Natuurwetenschappen Nederland in de prijzen]</ref>. Ook latere Nederlandse Nobelprijswinnaars hadden vaak een hbs-achtergrond, te weten: [[Willem Einthoven|Einthoven]], [[Frits Zernike|Zernike]], [[Peter Debye|Debye]], [[Jan Tinbergen]], [[Niko Tinbergen]], [[Paul Crutzen|Crutzen]] en, [[Martinus Veltman (natuurkundige)|Veltman]] en [[Ben Feringa|Feringa]].

Bestand:COLLECTIE TROPENMUSEUM H.B.S. te Bandung Java TMnr 10002310.jpg|De H.B.S. tein [[Bandung|Bandoeng]] ([[Java (eiland)|Java]])

Bestand:COLLECTIE TROPENMUSEUM HBS Bandoeng TMnr 60016835.jpg|H.B.S. BandungBandoeng - 1920-1932

Bestand:COLLECTIE TROPENMUSEUM De meisjesspeelplaats van de H.B.S. te Bandung Java TMnr 10002311.jpg|De meisjesspeelplaats van de H.B.S. te BandungBandoeng

Bestand:COLLECTIE TROPENMUSEUM Drie-jarige H.B.S. te Surabaja Java TMnr 10000714.jpg|Drie-jarigeDriejarige H.B.S. tein [[SurabajaSoerabaja]] (Oost-Java)

Bestand: COLLECTIE TROPENMUSEUM De H.B.S. te Malang. TMnr 60005916.jpg|De H.B.S. tein [[Malang (stad)|Malang]] (Oost-Java)

* Voor Vlaanderen: [[Moderne]]